Uzinfocom Open Source jamoasidan korrektor.uz foydalanuvchilari uchun bahorgi sovg'a.


Kompyuterlar va dasturlar tarixi har qanday holatda ham maʼlumotlar jamlashga olib boradi. Bu o‘rinda esa barcha uchun birdek tanish bo‘lgan MySQLni alohida tilga olmaslik imkoni yo‘q. MySQL va MariaDB maʼlumotlar bazasini bemalol raqamli dunyoning muhim ustunlaridan biri deyish mumkin. Millionlab veb saytlar va dasturlar o‘zlarining muhim maʼlumotlarini aynan shu texnologiya asosida boshqarishadi.

Shaxiy kompyuterlar erasining boshlanish davrida, yaʼni 1979-yilda TcX kompaniyasi tomonidan maʼlumotlarni boshqarish uchun UNIREG nomli dasturiy mahsulot ishlab chiqildi. Keyinchalik 1994-yilda internet tarmoqlar uchun ilovalar ommalashishni boshladi va TcX kompaniyasi bu safar UNIREG asosida alohida dasturiy mahsulot ishlab chiqishga qaror qilishdi. Ammo UNIREG‘ning imkoniyatlari veb sahifalarni dinamik generatsiya qilish uchun yetmasdi. O‘z navbatida TxC ushbu muammoni hal etish uchun mSQL asoschisi Devid Xyuzga murojaat qiladi. Bundan maqsad B+ ISAM va mSQLʼni UNIREG uchun birlashtirish edi.

TcX kompaniyasini mSQL imkoniyatlari qoniqtirmadi va shu sababli SQL interfeysini qaytadan yozishga qaror qilindi. Yangi interfeys uchun mSQL apisi asos qilib olindi. Shu tartibda MySQLʼning birinchi versiyasi 1995-yilda relizga chiqarildi. Keyinchalik 2008-yilda Sun Microsystems tomonidan sotib olindi va MySQL AB tomonidan qo‘llab quvvatlandi. 2010-yilga kelib Oracle tomonidan Sun Microsystems va unga tegishli MySQL AB sotib olindi. Shundan so‘ng MySQL Oraclening maʼlumotlarni boshqarish tizimlari doirasiga kirdi.

MySQL logosidagi delfin surati 2001-yilda kompaniya CEOsi Maykl Videnius tomonidan ishlab chiqilgan. Bunga ko‘ra muallif “Men delfinlarni yaxshi ko‘raman. Ular tez, aqlli va mehribon.” deya izohlagan. Delfinga “Name the Dolphin” tanloviga asoslanib “Sakila” deb nom qo‘yilgan. Shuningdek eslatib o‘tish kerakki MySQLʼdagi “My” qismi “Mening” maʼnosini anglatmaydi. Ushbu qo‘shimcha Maykl Videnius qizining ismi sharafiga qo‘yilgan.

**MariaDB - MySQL vorisi:**

Struktura jihatdan MySQL va MariaDB bir xil. Aniqroq aytganda MariaDB 2010-yilda MySQLʼning 5.5 versiyasi kodlariga asoslanib ishlab chiqilgan. Bundan maqsad yangicha xususiyatlarni ham joriy qilish edi. Bunga ko‘ra Monty Program AB tomonidan Maykl Videniusʼning ikkinchi qizi ismi (Maria) sharafiga nom berildi. Mazmun jihatdan Maria “Area” (Maydon) sifatida yuritiladi. Har ikki dasturiy mahsulot ham bir xil tartibda fayllarni qayta ishlaydi. Asosiy farqlar esa ishlab chiqish jarayonida xolos.

Litsenziya: MySQL o‘z kodlarini GPL ostida ochiq manba sifatida taqdim etadi, shuningdek, MySQL Enterprise ko‘rinishida GPL shartlarisiz dasturiy taʼminotni tijoriy tarqatish imkoniyatini beradi. Holbuki, MariaDB faqat GPL dan foydalanishi kerak, chunki ularning ishi ushbu litsenziya shartlariga muvofiq MySQL manba kodidan olingan.

Qo‘llab quvvatlash: Oracle MySQLʼdan foydalanadigan mijozlar uchun turli maslahatlar, texnik yordamlar va sertifikatsiyalashni taklif etadi. MariaDBʼda ham o‘z qo‘llab-quvvatlash xizmatlari mavjud. Bunga ko‘ra MariaDB asosan kichik bizneslarni qo‘llab quvvatlashga ko‘proq eʼtibor qaratadi.

Hamjamiyat: MySQLdan farqli o‘laroq MariaDB Oracleʼdan ko‘ra ko‘proq hamjamiyat asosida rivojlanadi. Bunga ko‘ra yangilanishlar ortiqcha hujjashlashtirishsiz odatiy kechadi.

**Texnik farqlar:**

1.  Tezlik: MariaDBʼning MySQLʼga nisbatan eng muhim afzalligi uning tezligi va ishlashidir. Replikatsiya va so‘rovlarni bajarish haqida gap ketganda, MariaDB MySQLʼga qaraganda tezroq. Bundan tashqari MariaDB bir vaqtda juda ko‘plab ulanishlarni qo‘llay oladi.
2.  Xavfsizlik: MySQL parol xavfsizligini tekshirish va oshirish uchun ishlatiladigan validate_password komponenti bilan birga keladi. MariaDB, o‘z navbatida, foydalanuvchilarga maʼlumotlar bazasini boshqarishda ko‘proq xavfsizlikni taʼminlaydigan turli xil parolni tekshirish plaginlarini taklif qiladi.
3.  Shifrlash: MySQL vaqtinchalik jadvallarni va ikkilik sanoq tizimiga asoslangan loglarni shifrlamaydi. Boshqa tomondan, MariaDB ikkilik loglarni shifrlash va vaqtinchalik jadval shifrlashni qo‘llab-quvvatlaydi.
4.  Maʼlumotlarni saqlash mexanizmlari: MariaDB Blackhole, CSV, XtraDB, Aria, InnoDB, Archive, MariaDB ColumnStore, Connect, Cassandra Storage Engine va boshqalar ko‘plab mexanizmlarni qo‘llab-quvvatlaydi. MySQLʼda qo‘llab-quvvatlanadigan saqlash mexanizmlari esa MyISAM, Merge, Federated, InnoDB, Archive, Memory, CSV, Blackhole va Example hisoblanadi.

Ochiq mabalar: MariaDB to‘liq paketni taqdim etadi, MySQL esa maʼlum cheklovlar bilan birga keladi.

**O‘lib borayotgan MariaDB:**

Dasturchilar orasida MariaDBga nisbatan aslida MySQL allaqachon o‘lib bo‘lgan. Lekin yovvoyi biznesda barchasi boshqacha. Oraclening hujjatlarni yuritishdagi ustamonligi sababli hozirgacha MySQL yashab kelmoqda. Lekin yangi biznes egalari buning qanchalik xavfli bomba ekanini juda yaxshi bilsihadi va shu sababli ham MySQLdan foydalanuvchilar soni kun sayin pasayib bormoqda.

So‘nggi bir necha yillarda MySQL&MariaDB asosichi Maykl Videnius va MariaDB CEOsi Maykl Xovard o‘rtasidagi munosabatlar yomonlashishni boshladi. Ko‘plab kelishmovchiliklar sababli 2022-yilda Maykl Videnius boshqaruv kengashidan chetlatildi va Videniusʼning jamoasi ham kompaniyani tark etishdi. Shu bilan birgalikda boshqaruv kengashida bo‘lgan JP Morgan va Goldman Sachslar ham javobgarlikdan qochib vakillikdan voz kechishdi. O‘z navbatida esa AngelPondning dastlabki investorlari (SPAC) kompaniya sifatida faoliyat yuritish qobiliyati va bahoning noto‘g‘ri ko‘rsatilishi sababli sudga daʼvo qo‘zg‘atishgan. Sud natijalariga ko‘ra investitsiyalarni qaytarib olish sharti belgilangan. MariaDB ning moliyaviy ahvoli haqidagi haqiqat o‘tgan yil oxirida SECga taqdim etilgan, hisobotga asosan kompaniya holati juda ham yomon ekanini sezish mumkin edi. Hisobotda 99% investorlar atiga 2,6 million dollardan tashqari pullarini (266,3 million dollar) qaytarib olishgani ko’rsatilgan.

Bularning barchasi 28-mart holatiga ko‘ra aksiyalarning 10 dollardan 1.13 dollargacha keskin pasayishiga olib keldi. Hisobotlarga ko‘ra MariaDBda 4,8 million dollar miqdorida mablag‘ qolgan. Invertorlar kompaniyadan voz kechgunga qadar MariaDB 672 million dollarga baholangan edi. Bugungi kunda esa baholash bu summaning faqat bir qismini tashkil etadi.

MariaDB ayni damda o‘zgarish qila oladigan moliyaga ega emas. Ular hattoki 7 oydan buyon moliya direktorisiz faoliyat olib borishmoqda. Shunigdek o‘z xodimlariga ham allaqachon boshqa kompaniyalarga ishga o‘tishlarini talab qilishni boshlashgan. Maykl Xovardning butun boshqaruvni egallash rejasi katta bir loyihani jarlikka itardi.

Yo‘qotishlar: MariaDBning yo‘qotilishi kompaniya investorlari tortib olgan sarmoyadan ko‘ra kattaroq zarar keltiradi. Maʼlumotlar markazi (DC), Hostinglar, ochiq manbalar, millionlab veb saytlar va turli dasturlar uchun o‘z taʼsirni o‘tkazadi.

_Qachonlardir Apple ( 1984 - 1997 ) va Nokia ham shu tarzda kasod bo‘lgan edi…_


Shaxiy kompyuterlar erasining boshlanish davrida, yaʼni 1979-yilda TcX kompaniyasi tomonidan maʼlumotlarni boshqarish...

MySQL va o‘lib borayotgan MariaDB


Arduino board resurs tejamaydigan parazit dasturchilar uchun juda foydali qurilma hisoblanadi. Chunki ushbu kichik qurilmadagi resurslar bugungi kun uchun juda ham cheklangan. ATmega328P misolida buni ko'radigan bo'lsak:

**Flesh xotira**: 32 KB (0.5 KB bootloader uchun ishlatiladi)

**SRAM**: 2 KB

**EEPROM**: 1 KB

**SOAT TEZLIGI**: 16 MHz

Yuqoridagi xusuytlardan 32 KB xotira uchun dastur yozgan bilan ham uning ishlashi uchun sizda 2 KB dinamik xotira mavjud xolos. Qishlaqchasiga aytganda 2 KB ram.

Arduino uchun dasturlash tili C va C++ bazasida ishlab chiqilgan. Xohlovchilar albatta assemblerdan ham foydalanishlari mukin. Alohida interpretatsiya qilingan til sodda bo'lgani bilan resurslar masalasida tejamkor bo'la olmaydi. Shu sababli ham ushbu qurilma bilan doimiy ishlovchi dasturchilar har doim ham o'zlarining ideal loyihalarini chiqara olmasliklari mumkin.

Lekin qurilmaning qanday ishlashini o'rganidan bo'lsak undagi 2 KB xotira ham juda katta narsa ekanligini tushunib yetamiz. Axir Applening tarixi 4 KB bilan boshlangan edi.

## Lamercha kod yozish

Arduinoda yonib-o'chuvchi dastur kodini olaylik. Deyarli juda ko'pchilik quyidagi variantda kod yozishga odatlangan. Albatta bu juda sodda ko'rishishga ega. Lekin kompilyator bergan statistikaga qaraydigan bo'lsak juda kichik dastur uchun ham katta resurs ishlatilayotganini ko'rishimiz mumkin.

```
924 bytes (2%) of program storage space
9 bytes (0%) of dynamic memory
```

![sample code](https://i.ibb.co/gD2YrzQ/image.png)

## Manipulatsiya

Keling ishni arduino kutubxonalarini titkilashdan boshlasak. Quyidagi katalogda ko'rsatilgan fayl orqali `pinMode()` va `digitalWrite()` funsksiyalari qanday ishlashini ko'rishimiz mumkin. Ushbu funksiyalar oddiy foydalanuvchi uchun registerlarga yozishni soddalashtirib beryapti xolos. Bu esa ushbu funksiyalarsiz ham ishlash mumkinligini bildiradi.

`~/.arduino/packages/arduino/hardware/avr/1.8.5/cores/arduino/wiring_digital.c`
_Eslatma: Men linux OSdan foydalanaman, sizdagi operatsion tizim turiga qarab fayllar katalogi farq qilishi mumkin._

Atmega chipining texnik hujjatiga qaraydigan bo'lsak portlarning uchta seksiyaga qarab bo'linganini ko'ramiz:

**B** - 8dan 13gacha bo'lgan pinlar (D8-D13)

**C** - analog pinlar (A0-A5)

**D** - 0dan 7gacha bo'lgan pinlar (D0-D7)

Registerlarni boshqarish:

**DDR** - pinlarni kiritish yoki chiqarish rejimini boshqarish

**PORT** - pinni yoqish yoki o'chirish (HIGH va LOW)

**PIN** - kiritish pinlaridagi holatni o'qish

Demak arduinoning uchta pin blokdan tashkil topganini hisobga oladigan bo'lsak:

**-DDRB, PORTB, PINB** - 8 dan 13 gacha bo'lgan pinlar uchun

**-DDRC, PORTC, PINC** - A0 dan A5 gacha bo'lgan pinlar uchun

**-DDRD, PORTD, PIND** - 0 dan 7 gacha pinlar uchun

Har bir registrdagi bir bit bitta pinga mos keladi, DDRB misolida:

<table border="1" width="100%" border-collapse="collapse" style="text-align: center; ">
<thead>
<tr>
<th>XTAL</th>
<th>XTAL</th>
<th>D13</th>
<th>D12</th>
<th>D11</th>
<th>D10</th>
<th>D9</th>
<th>D8</th>
</tr>
</thead>
<tbody>
<tr>
<td>1</td>
<td>1</td>
<td>0(1)</td>
<td>0(1)</td>
<td>0(1)</td>
<td>0(1)</td>
<td>0(1)</td>
<td>0(1)</td>
</tr>
</tbody>
</table>

_\* - Pinlar soni 6ta bo'lishiga qaramasdan kristal sababli 8 bitda berilishi lozim (XTAL)_

Yuqorida biz DDRB registrida 8 dan 13 gacha pinlar rejimini kirish yoki chiqish sifatida boshqarish imkoniyatini ko'rishimiz mumkin. Misol uchun, agar 8-pin uchun bit **0 qiymatiga** ega bo'lsa, bu 8-pin uchun **kirish rejimini** anglatadi , aks holda **1 qiymatida** bo'lsa, **chiqish rejimi**.

Arduino dasturi uchun kiritish (misol):

**DDRB=B11111111;** - olti pinning barchasi uchun chiqish rejimini yoqish

**DDRB=B11111100;** - 8 va 9 pinlarni kirish va 10 dan 13 gacha bo'lgan pinlarni chiqish uchun sozlash.

Yoki hex orqali kiritish:

**DDRB=0xff;**

**DDRB=0xfc;**

Chiqish rejimida pin holatini o'chirish va yoqish ham xuddi **DDRB** kabi ishlaydi. Faqat bundan **PORTB** orqali berish lozim:

**PORTB = B11111111;** - Barcha pinlarni yoqish

**PORTB = B11011111;** - 13-pinni o'chirish

Led chiroq yonib-o'chuvchi dastur misolida:

```c
void setup() {
  DDRB=B11100000; // 13-pinni chiqish uchun sozlash
}

void loop() {
  PORTB=B11100000; // 13-pinni yoqish
  delay(1000);
  PORTB=B11000000; // 13-pinni o'chirish
  delay(1000);
}
```

```
648 bytes (2%) of program storage space
9 bytes (0%) of dynamic memory
```

`pinMode()` va `digitalWrite()` funksiyasi bilan yozilgan koddagi resurs bilan solishtiradigan bo'lsak 276 baytga farq qildi.

## setup() va loop() funksiyalaridan kechish

Arduinoda `void setup()` funksiyasi qurilma yongandan so'ng turli sozlamalarni berishga ishlatiladi. `void loop()` esa kristal tezligiga qarab cheksiz sikl hisobida ishlaydi.

Demak `void setup()` va `void loop()` funksiyalarini AVR kodlaridan izlaymiz.

`~/.arduino/packages/arduino/hardware/avr/1.8.5/cores/arduino/main.cpp`

Ushbu fayl ichida setup() va cheksiz sikl ichida loop() funksiyasiga qilingan murojaatni ko'rishimiz mumkin. Demakki biz `setup()` va `loop()` funksiyalaridan voz kechib to'g'ridan to'g'ri `int main (void)` orqali dasturni yoza olamiz. Qo'shimcha sifatida esa serial uchun ajratilgan ortiqcha qismlarni ham chetlashimiz mumkin (serial port, kristalning ashaddiy qotili).

![main.cpp](https://i.ibb.co/f2cByJ0/Arch-Labs-2022-10-04-58-1920x1080.png)

Birinchi kod:

```cpp
int main() {
  DDRB = B11100000; // 13-portni chiqish uchun sozlash
  while (true) { // cheksiz sikl
    PORTB = B11100000; // 13-portni yoqish
    delay(1000); // 1 soniya kutish
    PORTB = B11000000;  // 13-portni o'chirish
    delay(1000); // 1 soniya kutish
  }
}
```

```
500 bytes (1%) of program storage space
9 bytes (0%) of dynamic memory
```

Sarflangan resurslar:

**pinMode** va **digitalWritega** nisbatan farq: 424 bayt

**setup()** va **loop()** ga nisbatan farq: 148 bayt

## Delay uchun alternativ

Lekin yuqoridagi kodimizni ishga tushiradigan bo'lsak 13-pin doimiy yoniq qolayotganini ko'rishimiz mumkin. Chunki `Arduino.h` kutubxonasi ishga tushmayapti va shu sababli `delay()` funksiyamiz ham o'z ishini bajarmayapti.

Demak delay uchun muqobil variant qo'llashimiz kerak. Buning eng optimal usuli esa for sikli hisoblanadi. Lekin for siklni ham bo'l holatda qoldirib bo'lmaydi. Shu sababli kompilyatorni chalg'itish uchun chunchaki `asm()` funksiyasidan foydalanamiz. Buda komplyatorda xuddiki assembler kodini ishga tushirayotgandagi kabi tasasavvur paydo bo'ladi va oraliq pauza kuzatiladi.

```c
for (long i = 0; i < 500000; i++) {
  asm("");
}
```

```c
int main() {
  DDRB = B11100000;
  while (true) {
    PORTB = B11100000;
    for (long i = 0; i < 500000; i++) {
      asm("");
    }
    PORTB = B11000000;
    for (long i = 0; i < 500000; i++) {
      asm("");
    }
  }
}
```

```
178 bytes (0%) of program storage space
0 bytes (0%) of dynamic memory
```

Sarflangan resurslar:

**pinMode** va **digitalWritega** nisbatan farq: 746 bayt

**setup()** va **loop()** ga nisbatan farq: 322 bayt

## Piru komil rejimi

924 baytdan 178 baytga tushish yomon natija emas albatta. Lekin bunga ham qoniqmaydilarga uchun PINB orqali ham inversiya amalga oshirish mumkin (`boolean = !boolean`)

```c
int main() {
  DDRB = 0xE0;
  while (true) {
    PINB = 0xE0;
    for (long i = 0; i < 1000000; i++) {
      asm("");
    }
  }
}
```

```
158 bytes (0%) of program storage space
0 bytes (0%) of dynamic memory
```

## Xulosa

Inson tiliga yaqinlashganimiz sari resurslar sarfidan yutqazib boraveramiz. Misol uchun pythondagi 1 qator kod qiladigan vazifa C tilida 100 qator bo'lishi mumkin. Lekin resurs va tezkorlik jihatdan 100 qator kod doimiy birinchilikda qolaveradi. Chunki 1 qator kodni minglab qatorlarda yozilgan kodlar orqali qurilmagan tushuntirish lozim.

Agarda qurilma bilan to'g'ridan to'g'ri muloqot qilish arzon tushadigan bo'lsa, nega shu yo'ldan foydalanmasligimiz kerak?


Arduino board resurs tejamaydigan parazit dasturchilar uchun juda foydali qurilma hisoblanadi. Chunki ushbu kichik...

Korrektor.uz uchun api va texnik hujjatlar